کلیدواژگان: سیدبال، اکوسیستم زاگرس، توپهای دانه‎ای، احیای جنگل های زاگرس، از سازگاری اکولوژیکی

دیباچه                                                                                                                                           

سیدبال Seedball یک تکنیک باستانی است که توسط پیشگام کشاورزی طبیعی ژاپنی ماسانوبو فوکواوکا دوباره کشف شد. از آن می‎توان به عنوان روشی نوآورانه وموثر برای احیای جنگلها به ویژه در مناطق زاگرس استفاده کرد که به دلیل جنگل‎زدایی وتغییرات آب وهوایی با چالشهای زیست محیطی قابل توجهی روبرو هستند. این تکنیک امکان بازرویش موثر گونه‎های درختی بومی فراهم کرده و تنوع زیستی را افزایش می‎دهد در حالی که مقرون به صرفه و اجرای آن آسان است. نمونه‎های موفق در مناطق مختلف جهان از جمله آفریقا و هند نشان می‎دهد که تکنیکهایی مشابه منجر به طرحهای موفق جنگلکاری شده است. به عنوان مثال در هند، پس از استقرار توپ بذر حاوی دانه‌های بومی و جوانه‌زنی موفق، نهایتا به افزایش تولید میوه‌ و الوار منجر شده و به معیشت ساکنین محلی کمک کرده است. همچنین طرحهای جامعه‎محورانه‎ای از تکنیک توپهای بذری برای بازیابی موثر طبیعت تخریب شده در کنیا اجرا شده است.

رشته‌کوه‌های زاگرس زیست‌بومهایی غنی و متنوع را در خود جای داده است اما در حال حاضر از جنگل‌زدایی، چرای بی‌رویه و تخریب محیط زیست رنج می‌برد. احیای جنگل برای بازگرداندن تعادل اکولوژیکی در این منطقه بسیار مهم است و یکی از روش‌های امیدوارکننده برای دستیابی به آن، تکنیک توپ دانه‎ای است. این روش کم‌هزینه و کم‌تکنولوژی، به دلیل سادگی و اثربخشی در جنگل‌سازی اراضی تخریب‌شده می‎تواند مورد توجه قرار بگیرد. در این نوشتار کاوشی در مورد چگونگی استفاده از تکنیکSeedball  به عنوان بخشی از برنامه بازسازی جنگلهای زاگرس ارائه شده است.

توپ دانه‎ای Seedball  چیست؟

این تکنیک شامل پوشاندن بذور در مخلوطی از کمپوست یا کودهای طبیعی با پوشش خاک رس است که از دانه‎ها در برابر شکارچیان، آب و هوای شدید محافظت کرده و محیط تغذیه‎ای را برای جوانه‎زدن آنها فراهم می‎کند. پس از استقرار توپها بر روی مناطق موردنظر، با مساعد شدن شرایط (مانند باران)، پوسته آنها شکسته و رویش دانه‎ها آغاز، سپس جوانه زده و به گیاه تبدیل ‎خواهند شد (شکل 1). استفاده از توپ به چندین منظور انجام می‎گیرد. لایه بیرونی از دانه‎ها در برابر شکارچیان (مانند پرندگان و جوندگان) و شرایط محیطی سخت محافظت می‎کند تا زمانی که آماده جوانه‎زدن شوند. مواد آلی، خاک را با مواد مغذی ضروری غنی ساخته و پس از جوانه‎زدن بذرها باعث رشد سالم خواهند شد. توپهای بذر را می‎توان به راحتی در مناطق وسیعی پراکنده کرد چرا که امکان کاشت گسترده را بدون نیاز به نیروی کار یا تجهیزات زیاد فراهم می‎کند.

چرا توپهای دانه‎ای برای کوه‎های زاگرس؟

بنا به دلایلی که در اینجا به آنها اشاره می‎شود، تکنیک سیدبال را می‎توان توصیه کرد: نخست آنکه توپهای دانه‎ای امکان تاب‎آوری در شرایط سخت را دارا می‎باشند. زمینهای ناهموار و آب و هوای نیمه خشک رشته کوه‎های زاگرس، روشهای سنتی جنگلکاری را چالش برانگیز می‎کند. توپهای دانه‎ای‏ در شرایط سخت انعطاف‎پذیر هستند و از دانه‎ها تا زمانی که آماده جوانه‎زدن شوند محافظت می‎کنند. از سویی، روشی مقرون به صرفه و مقیاس‎پذیراست. به این معنا که تولید توپهای دانه‎ای ‏نسبتاً ارزان و به راحتی در مناطق وسیعی پراکنده می‎شوند. این امر به ویژه در بخش‌های دورافتاده یا صعب العبور دامنه‎های زاگرس بسیار مفید است، جایی که کاشت دستی نهال، کاری دردسرآفرین و پرهزینه است. همچنین برای اکثر گونه‎های بومی می‎تواند بکارگرفته شود. به این معنی که با گونه‎های درختی و گیاهی بومی مانند بلوط و پسته وحشی که جزء لاینفک اکوسیستم زاگرس هستند، قابل تطبیق هستند. گونه‎های بومی سازگاری بهتری را تضمین می‎کنند و به بازگرداندن تعادل طبیعی کمک خواهند کرد. اما در هر صورت لازم است واحدهای آزمایشی در سال اول طرح در چندین منطقه به اجرا درآمده و راندمان آنها را تحت بررسی و مطالعه دقیق قرار داد.

نکته مهم این است که فرآیند ساخت توپهای بذر ساده است و می‎توان با استفاده از مواد موجود محلی انجام داد. این امر برای ساکنین منطقه زاگرس قابل اجرا می‎باشد. همچنین مسئله مقرون به صرفه بودن آن است چراکه در مقایسه با روشهای سنتی احیای جنگل که اغلب نیاز به سرمایه‎گذاری مالی قابل توجه در تهیه نهال و زیرساختهای کاشت دارند، توپهای بذر جایگزین کم هزینه‎ای هستند. نکته دیگر آنکه امکان احیای اکوسیستم را امکان‎پذیر می‎سازد. چراکه بازسازی زمینهای تخریب شده، به بهبود سلامت خاک و افزایش تنوع زیستی کمک می‎کند.

اجرای تکنیک Seedball در رشته کوه‎های زاگرس

اجرای این تکنیک در چند مرحله انجام می‎گیرد. گام اول، انتخاب گونه‌های بومی است که به خشکی مقاوم بوده و با اکوسیستم محلی سازگار هستند. گونه‎های رایج برای کوه‎های زاگرس عبارتند از گونه بلوط (Quercus spp.)که برای پوشش جنگلی منطقه حیاتی است، پسته وحشی (Pistacia atlantica) که مقاوم و سازگار با آب و هوای خشک است، درخت بنه (Pistacia lentiscus) که مناسب برای محیطهای خشکتر است، و همچنین بوته‎ها و علفهای محلی که برای کمک به جلوگیری از فرسایش خاک و حمایت از رشد درختان بزرگتر اهمیت دارند.

مواد مورد نیاز برای تهیه توپهای دانه‎ای شامل خاک رس، کمپوست ارگانیک یا خاک تیره،  دانه‎ها (ترجیحا گونه‎های بومی) و  آب است. برای اینکار چهار قسمت کمپوست با یک قسمت دانه مخلوط و به تدریج به آن آب اضافه می‎گردد تا یک قوام چسبنده به دست آید. مخلوط را با گل رس پوشش داده و با دست غلطانده تا به شکل توپهای کوچک (بسته به اندازه بذور و معمولا با قطر 2-3 سانتیمتر) در‎آیند. سپس لازم است به مدت 24 تا 48 ساعت در زیر سایه خشک شوند (شکل 2). پس از خشک شدن، توپهای دانه‎ای بسته‎بندی و آماده می‎شوند.

در مرحله بعدی توپهای آماده شده، قبل از فصل بارندگی پراکنده می‎شوند.  توپهای دانه‎ای را می‎توان در قالب طرحهای داوطلبانه و همیاری سازمانی غیردولتی و دولتی و روشهای ساده مثلا با دست در مناطقی که برای احیای جنگل مشخص شده است پراکنده کرد. حتی برای پروژه‎های بزرگ می‎توان از پهباد و یا هلیکوپتر استفاده نمود. این کار مناطق وسیع و صعب العبور در محدوده زاگرس را به طور موثر پوشش خواهد داد.

پس از فراهم شدن شرایط لازم از لحاظ رطوبت و درجه حرارت، روند جوانه‎زنی طبیعی آغاز می‎شود. پس از پراکندگی، توپهای دانه‎ای تا زمانی که شرایط مساعدی مانند بارندگی ایجاد شود، به حالت خفته باقی می‎مانند. هنگامی که رطوبت حضور داشته باشد، خاک رس حل شده و دانه‎ها می‎توانند در خاک ریشه‎زنی انجام بدهند. مواد آلی حاصل از کمپوست، جوانه‎های در حال رشد را تغذیه می‎کند و شانس بیشتری برای بقا به آنها می‎دهد.

فواید استفاده از توپهای بذر برای احیای جنگل های زاگرس

هدف اصلی این طرح، می‎تواند کمک به احیای جنگلهای زاگرس ‎باشد. توپهای دانه‎ای باعث می‎شوند تا مناطق وسیعی به سرعت و به شیوه‎ای کارآمد جنگلکاری شوند. بر خلاف کاشت نهال، که به منابع و نگهداری بیشتری نیاز دارد، توپهای دانه‎ای پس از پراکنده شدن، دارای کارایی بالایی خواهند بود. از سویی، این طرح به کنترل فرسایش خاک کمک شایانی خواهد کرد چونکه با احیای پوشش گیاهی، باعث تثبیت خاک در مناطق کوهستانی می‎شود. این امر به ویژه در نواحی شیبدار و فرسایش یافته رشته کوه‎های زاگرس اهمیت حیاتی دارد.

یکی دیگر از دستاوردهای این طرح، حمایت از تنوع زیستی خواهد بود.  کاشت مجدد گونه‎های بومی از طریق توپهای بذر می‎تواند به احیای زیستگاه‎ طبیعی حیات وحش در منطقه کمک کند. رشد جنگلهای جدید، منابع غذایی و سرپناه را برای جانوران محلی فراهم می‎کند و به بهبود تنوع زیستی در کنار جنگلها کمک می‎کند. همچنین قدرت تاب‎آوری در مقابل تغییرات آب و هوایی را افزایش خواهد داد. چرا که  احیای جنگل به افزایش جذب کربن و کاهش اثرات تغییرات آب و هوایی کمک فراوانی می‎کند. جنگل‌های زاگرس به‌عنوان انبارکننده کربن آلی عمل می‌کنند و احیای آن‌ها می‌تواند نقش کلیدی در کاهش چالش‌های اقلیمی منطقه ایفا کند.

چالش ها و ملاحظات

اما اجرای چنین طرحی به دور از چالش و مشکلات نخواهد بود. اولین مورد مربوط به انتخاب گونه‎های بومی مناسب برای اطمینان از سازگاری اکولوژیکی و میزان موفقیت بسیار مهم است. چالش بعدی به راندمان تکنیک Seedball در مناطق خشک و نیمه‎خشک ارتباط دارد. به این معنی که اثربخشی توپهای دانه‎ای به شدت به میزان بارندگی کافی بستگی دارد. بنابراین، تنوع آب و هوایی می‎تواند بر نتایج تأثیر بگذارد. این امر در مناطق خشکتر زاگرس، ممکن است به روش‌های تکمیلی مانند جمع‎آوری آب باران یا آبیاری نیاز داشته باشد آن هم به منظور اطمینان از موفقیت جوانه‌زنی و سرعت کافی آن در ابتدای فصل رویش.

چالش دوم مربوط به سهل‎انگاری رایج در مدیریت چرای دامها می‎باشد. چرای بی‎رویه دام یکی از معضلات عمده کوه‎های زاگرس است. در این رابطه و به ویژه، نهالهای جوان آسیب پذیر هستند. لذا بایستی تلاشهایی برای مدیریت چرا در مناطقی که از توپهای دانه‎ای استفاده می‎شود انجام بگیرد تا امکان استقرار پوشش گیاهی جدید فراهم شود.

نهایتا اجرای موفق چنین طرحی مستلزم مشارکت فعال ساکنین زاگرس برای اطمینان از پایداری و ادامه روند احیای جنگلها است. برای اینکار نظارت و موفقیت درازمدت مورد نیاز است. هرچند توپهای دانه‎ای به حداقل نگهداری نیاز دارند، اما نظارت بر میزان موفقیت آنها پس از رویش نهالها، بسیار مهم است. ارزیابی های منظم به اصلاح تکنیک و حصول اطمینان از بازیابی مناطق کاشته شده کمک می‎کند.

نتیجه گیری: ابزاری ساده و در عین حال قدرتمند برای احیای جنگلهای زاگرس

تکنیک Seedball یک رویکرد عملی، مقرون به صرفه و پایدار برای مقابله با جنگل‌زدایی و تخریب محیط‌زیست در رشته‌کوه‌های زاگرس ارائه می‌کند. با تمرکز بر گونه‎های بومی و استفاده از انعطاف‎پذیری طبیعی توپهای دانه‎ای، این تکنیک می‎تواند به احیای پوشش جنگلی، افزایش تنوع زیستی و حفاظت از اکوسیستم شکننده منطقه کمک کند. زمانی که توپهای دانه‎ای با سایر اقدمات حفاظتی ترکیب شوند، می‌توانند بخش مهمی از استراتژی بلندمدت برای احیای اکولوژیکی کوه‌های زاگرس در نظر گرفته شوند.

بهرحال این تکنیک یک استراتژی امیدوارکننده برای احیای جنگل در زاگرس ارائه می‌کند. با ترکیب دانش سنتی با شیوه‌های نوآورانه، این روش نه تنها به احیای اکوسیستم‌ها کمک می‌کند، بلکه مشارکت جامعه را در نظارت بر محیط‌زیست نیز تقویت می‌کند. با ادامه تشدید چالش‌های اقلیمی، اتخاذ چنین شیوه‌های پایداری برای حفظ تنوع زیستی و افزایش انعطاف‌پذیری در برابر تهدیدات اکولوژیکی آینده ضروری خواهد بود.

منابع:

1. Adler, Margot. (2009) Environmentalists Adopt New Weapon: Seed Balls. NPR.
2. Charlotte, Ashwanden. (2019) Clay Seed Balls: An Ancient Technology for New Times. Permaculture Research Institute – Seed Balls
3. The State of the World’s Forests 2022. Forest pathways for green recovery and building inclusive, resilient and sustainable economies. Rome. https://doi.org/10.4060/cb9360en
4. Margaret, Badore (2018) Nature’s Solution to Reforestation: Seed Balls.  https://www.treehugger.com/save-bees-seed-bombs-4857183
5. Masanobu, Fukuoka’s. (2009) The One-Straw Revolution. The One-Straw Revolution – Amazon
6. Samirsinh P. P. (2022) Seed Ball Campaign: An Effective Implementation Tool against Global Warming and Deforestation. Journal of Environmental Engineering and Studies. Volume-8, Issue-1.
7. Smith, J., & Jones, L. (2020) Seed Balls for Reforestation: Efficiency and Challenges – Journal of Environmental Management. DOI: 10.1016/j.jenvman.2019.108015

Website:

1. Guerrilla Gardening Movement. guerrillagardening.org
2. The Center for International Forestry Research (CIFOR) and World Agroforestry (ICRAF). worldagroforestry.org
3. S. Forest Service – Seed Ball Guidelines for Dryland Reforestation. https://www.fs.usda.gov/

• Dr Dawod Rasooli is Assistant Professor of Soil and Water Conservation in the Department of Crop Production. He received his Ph.D. in 2020 from Salahaddin University – Erbil (SUE). In 2009, he joined the Polytechnic University of Erbil, where he worked as a lecturer in the Department of Crop Production and as a researcher. His research is in the field of soil conservation, estimation of soil erosion, rainfall characteristics, evapotranspiration (ETo) and crop water requirements. His main research interests include Erosivity Index and Rainfall Energy Measurement (REM). Dawod teaches several courses on Fundamentals of Plane Surveying, Fundamentals of Soil Science and Soil Fertility, Irrigation Systems, Computer Essentials, Watershed Management and Landscape Engineering. Dawod has also conducted seminars and symposia on Soil and Water Sciences for academics and professionals in collaboration with EPU. He has published 4 books on Soil and Water Science in Kurdish and English.