حەسەن قارەمانی

ماستەری باڵای ئابووری نەتەوەیی

پێشەکی:

“قووتدانی جیهان بە شێوازی چینی و ڕۆڵی چین لە گۆڕەپانی نێودەوڵەتیی سەدەی بیست و یەکەمدا” دەستەواژەیەکە کە یەکێک لە دیاردە هەرە گرنگ و گۆڕانکارییەکانی کۆمەڵگەی جیهانیی مۆدێرن دەکاتەوە. سەرهەڵدانی چین وەک هێزێکی سیاسی و ئابووری و کولتووری لە سەدەی بیست و یەکەمدا کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر شانۆی جیهانی هەبووە و کاریگەرییەکانیش بەردەوامە لە گەشەکردن بە شێوەیەکی بەرچاو.

بە وردبوونەوە لە سەرهەڵدانی چین، ئەوە ڕوون دەبێتەوە کە ستراتیژیی ئەو وڵاتە تەنیا گونجاندن نییە لەگەڵ گۆڕەپانی نێودەوڵەتیدا، بەڵکوو بە پێی بەرژەوەندی و بەهاکانی خۆی دووبارە داڕشتنەوەیە. “قوتدانی” جیهان لەلایەن “چین”ەوە بە واتای فراوانکردنی کارا و هەندێکجار شەڕەنگێزانە لە کاریگەرییە سیاسی و ئابوورییەکەیدا، چ لە ناوچەی نزیک و چ لە سەرانسەری جیهاندا.

لە بەرەی سیاسیدا چین هەوڵدەدات پێگەی خۆی وەک یاریزانێکی جیهانی بەهێز بکات بە بەکارهێنانی دامەزراوە نێودەوڵەتییەکان و دروستکردنی مەکۆی نوێ بۆ دیپلۆماسی و هاوکاری. وڵاتەکە بووەتە یاریزانێکی ناوەندی لە ڕێکخراوەکانی وەک نەتەوە یەکگرتووەکان و ڕێکخراوی بازرگانیی جیهانی، لە هەمان کاتدا پاڵنەرە بۆ دامەزراندنی دەستپێشخەرییە فرەلایەنە نوێیەکانی وەک بانکی وەبەرهێنانی ژێرخانی ئاسیا (AIIB) و دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا (BRI).

لە ڕووی ئابوورییەوە چین بووەتە بزوێنەری ئابووریی جیهانی، بە پیشەسازی و هەناردەکردنی خێرا کە وڵاتەکەی گۆڕیوە بۆ یەکێک لە گەورەترین ئابوورییەکانی جیهان. وەبەرهێنان و پەیوەندییە بازرگانییەکانی هەموو وڵاتەکان دەگرێتەوە و بە شێوەیەکی ڕیشەییی دیمەنی.

هەروەها لە ڕووی کولتوورییەوە چین هەوڵی داوە بەها و نەریتەکانی هەناردەی جیهان بکات لە ڕێگەی بڵاوبوونەوەی میدیا و زمان و کولتووری چینییەوە. زیادبوونی جەماوەری فیلم و مۆسیقا و خواردنی چینی لە سەرانسەری جیهاندا نموونەیەکی ڕوونی ئەمەیە.

لەهەمان کاتدا، پەرەسەندنی نفوزی چینیش ڕووبەڕووی بەرخۆدان و ئاڵنگاری ئەکتەرە جیهانییەکانی دیکەی وەک ئەمریکا و یەکێتیی ئەوروپا دەبێتەوە، کە نیگەرانن لە تەماحە فراوانخوازییەکانی و ڕێزنەگرتن لە مافەکانی مرۆڤ و پڕەنسیپە دیموکراسییەکان.

لە چوارچێوەی “قوتدانی جیهان بە ڕێگای چینی”دا، ڕوونە کە ڕۆڵی چین لە گۆڕەپانی نێودەوڵەتیی سەدەی بیست و یەکەمدا یەکێک دەبێت لە گرنگترین و ئاڵۆزترین پرسەکان.

چین بە چاوێکی وردی بۆ دەرفەتە جیهانییەکان و ئارەزووی هاوکاریی ستراتیژی نەک هەر دیمەنی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکانی گۆڕیوە، بەڵکوو دینامیکی ئابووریی جیهانیشی پێناسە کردووەتەوە.

سیاسەتی فراوانی دەرەوەی چین بووەتە یاریزانێکی ناوەندی لەسەر شانۆی جیهانی و لە ڕێگەی هاوکارییە ستراتیژییەکان و وەبەرهێنانەکانییەوە، دینامیکی نێودەوڵەتی پێناسە کردووەتەوە. چین بە درێژکردنەوەی قۆڵەکانی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە بۆ ئەفریقا و، لە ئاسیای ناوەڕاستەوە بۆ ڕۆژهەڵاتی دوور، بوونی خۆی فراوانتر کردووە و پەیوەندییەکانی دروستکردووە کە وڵاتەکان و کولتوورەکان دەگرێتەوە.

سەرکردایەتی چین بە دیدگایەک بۆ زیندووکردنەوەی ڕێگا بازرگانییە کۆنەکان و دروستکردنی مۆدێلی نوێی هاوکاریکردن لە وەڵامی پەرەسەندنی داواکارییەکانی جیهانگیری و یەکگرتنی ئابووریدا بەم شێوەیە دەڕوات. چین لە ڕێگەی پڕۆژەکانی وەک “یەک پشتێن، یەک ڕێگا”، پابەندە بە بنیاتنانی ژێرخانی ئابووری و بەرەوپێشبردنی بازرگانی بە درێژایی ڕێگا بازرگانییە مێژووییەکان، ڕەخساندنی دەرفەتی نوێ بۆ گەشەکردن و هاوکاری لە سەرانسەری جیهاندا. چین بە وەبەرهێنان لە پڕۆژەکانی ژێرخانی وەک بەندەر و ڕێگاوبان و هێڵی ئاسن، ڕێگای بازرگانی نوێی دروستکردووە و بوونی خۆی لە ناوچە گرنگەکانی ستراتیژیدا زیادکردووە.

لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، چین بە وەبەرهێنان لە پرۆژەی ژێرخان و پێشکەشکردنی پاڵپشتی دارایی، بووەتە هاوبەشێکی گرنگ بۆ وڵاتانی وەک ئیماراتی یەکگرتووی عەرەبی و سعودیە. ئەم وەبەرهێنانانە نەک هەر گەشەسەندنی ئابووری لە ناوچەکەدا بەرەوپێش بردووە، بەڵکوو دەستڕاگەیشتن بە سەرچاوە ستراتیژییەکانی وەک “نەوت”ی بۆ چین مسۆگەر کردووە.

شێوازی هاوشێوە لە ئەفریقادا دەبینرێت، کە چین وەبەرهێنانی لە پڕۆژەکانی ژێرخانی کردووە و پشتگیریی دارایی پێشکەش کردووە بۆ پێشخستنی گەشەپێدانی ئابووری و هاوکاری. چین بە سودوەرگرتن لە سامانە سروشتییە دەوڵەمەندەکانی ئەفریقا و بازاڕە گەورەکان، خۆی وەک یاریزانێکی سەرەکی لە ناوچەکەدا جێگیر کردووە و بوونی خۆی لە کیشوەری ئەفریقا زیاد کردووە.

سیاسەتی فراوانی دەرەوەی چین نەک تەنها دیمەنی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکانی گۆڕیوە، بەڵکوو بە دەست لێدانێکی چینی دینامیکی ئابووریی جیهانی پێناسە کردووەتەوە. چین بە سەرکردایەتییەکی دیدەوانی و ئیرادەیەکی بەهێز بۆ داڕشتنی نەزمی جیهانیی داهاتوو، جێگەی خۆی وەک یاریزانێکی جیهانی لە سەدەی بیست و یەکەمدا چەسپاندووە و بەردەوامە لە قووتدانی جیهان بە شێوازی چینی.

لێرەدا بە کورتی ئەو هۆکارە تایبەتییانە دەستنیشان دەکەین:

چین بزوێنەرێکە بۆ گەشەی جیهانی:

سیاسەتی دەرەوەی چین بە پانتایی و قووڵاییی سەرنجڕاکێشی جیاکراوەتەوە. چین بە فڕێدانی چاویلکەی نۆرماتیڤی تەقلیدی، پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکانی پێناسە کردووەتەوە و دەرفەتی نوێی بۆ گەشەپێدان ڕەخساندووە. بەشداریکردنیان لە سنوورە ئاساییەکانی سیاسەت و ئابووریی نێودەوڵەتی زیاترە و ڕێگا بۆ سەردەمێکی نوێی گەشەکردن و هاوکاریی جیهانی خۆش دەکات.

خاڵێکی ناوەندی سیاسەتی دەرەوەی چین، وەبەرهێنانەکەیەتی، کە نەک تەنها بۆ وڵاتانی دەوڵەمەند کە سەرچاوەی زۆر و ژێرخانی گەشەسەندوویان هەیە، بەڵکوو بۆ وڵاتانی هەژارتر و گەشەسەندوویش دەگرێتەوە. چین بە ئەنجامدانی ئەم کارە نەک هەر بەرژەوەندییەکانی خۆی پێشخستووە، بەڵکوو یارمەتیدەر بووە لە بەرەوپێشبردنی گەشەی ئابووری و گەشەسەندن لە وڵاتانی جیهاندا. ئەم ستراتیژە نەک هەر پاڵنەرێکی ئابوورییە، بەڵکوو ڕەنگدانەوەی خواستی چینە بۆ ئەوەی ڕۆڵێکی پێشەنگ بگێڕێت لە داڕشتنی دیمەنی جیهانیدا.

چین بە وەبەرهێنان لە ژێرخانی ئابووری و تەکنەلۆژیا و سەرچاوەکان لە وڵاتانی جۆراوجۆردا تۆڕێکی هاوبەشی و هاوپەیمانی دروستکردووە کە جیهان دەگرێتەوە. ئەم وەبەرهێنانانە نەک هەر گەشەی ئابووری لە وڵاتانی وەرگردا دروستکردووە، بەڵکوو پێگەی چینیان وەک یاریزانێکی پێشەنگی جیهانی بەهێزتر کردووە. چین بە زیادکردنی ئامادەبوون و کاریگەری لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی، سەکۆیەکی بۆ بەردەوامیی گەشەکردن و گەشەسەندن دروستکردووە، نەک تەنها بۆ خۆی بەڵکوو بۆ هەموو جیهان.

لایەنێکی گرنگی دیکەی سیاسەتی دەرەوەی چین، پابەندبوونییەتی بە بەرەوپێشبردنی هاوکاری و پەیوەندییە سودبەخشەکانی. چین بە هاوکاری لەگەڵ وڵاتانی دیکە بۆ چارەسەرکردنی ئاستەنگە هاوبەشەکان و دەرفەتە هاوبەشەکان، بەشداری کردووە لە دروستکردنی جیهانێکی زیاتر بەیەکەوە گرێدراو و هاوبەش. چین بە دروستکردنی پرد و پردکردنی دابەشبوونەکان ڕۆڵێکی گرنگی بینیوە لە بەرەوپێشبردنی ئاشتی و سەقامگیری و خۆشگوزەرانی لە سەرانسەری جیهاندا.

سیاسەتی دەرەوەی چین تەنها بزوێنەرێک نییە بۆ گەشەکردن و گەشەسەندنی خۆی، بەڵکوو بۆ گەشەکردن و گەشەسەندنی جیهانیش. چین لە ڕێگەی پابەندبوونی بە کراوەیی و هاوکاری و گەشەپێدانی هاوبەشەوە سەلماندی کە هێزێکە کە دەبێت لەسەر شانۆی نێودەوڵەتی حسابی بۆ بکرێت. چین بە دیدگایەک کە لە سنوورە تەقلیدییەکانی سەروەریی نەتەوەیی و یەکپارچەیی خاکەوە درێژدەبێتەوە، ڕێگەی بۆ جیهانێکی زیاتر بەیەکەوە گرێدراو و هاوکارتر خۆش کردووە.

لە ئیسرائیل چین هاوبەشێکی باش و گەورە بۆ گواستنەوەی تەکنەلۆژیا و گەشەپێدانی ئابووری دۆزییەوە. چین بە وەبەرهێنان لە تەکنەلۆژیای ئیسرائیلدا، ئارەزووی خۆی بۆ بەکارهێنانی داهێنان بۆ بەهێزکردنی ئابووریی خۆی دیاری دەکات. ئەم ستراتیژە گوزارشت لە توانای چین دەکات بۆ دەستنیشانکردن و سودوەرگرتن لە باشترین بیرۆکە و تەکنۆلۆژیاکانی وڵاتانی دیکە بۆ بەرەوپێشبردنی گەشەی خۆی.

کەرتی تەکنەلۆژیای ئیسرائیل بە سروشتی دینامیکی و پێشەنگانەی ناسراوە و وەبەرهێنانی چین لەم کەرتەدا دانپێدانانی ئەوان بە تواناکانی نیشان دەدات. چین بە هاوبەشیکردن لەگەڵ کۆمپانیا و دامەزراوە توێژینەوە ئیسرائیلییەکان دەستی بە داهێنانە پێشکەوتووەکان بگات لە بوارەکانی وەک زیرەکی دەستکرد، بایۆتەکنەلۆژیا و ئاسایشی ئەلیکترۆنی. ئەم گواستنەوەی تەکنەلۆجیایە نەک تەنها چین بەڵکوو سوودی بۆ ئیسرائیل هەیە لەڕێگەی زیادکردنی وەبەرهێنان و ڕەخساندنی هەلی کار.

دەتوانرێت شێوازی هاوشێوەی هاوکاری لە وڵاتانی وەک سریلانکا و کازاخستاندا(قەزاقستان) بەدی بکرێت، کە چین ڕۆڵێکی بەرچاوی هەبووە لە پێشخستنی پەرەپێدانی ژێرخانی ئابووری و یەکگرتنی ئابووری. چین بە وەبەرهێنان لە پرۆژە گەورەکانی ژێرخانی وەک بەندەر و ڕێگاوبان و هێڵی ئاسن یارمەتی مۆدێرنکردن و پەرەپێدانی ئابووریی ئەم وڵاتانەی داوە. ئەم پەرەپێدانە ژێرخانییەش نەک هەر دەرفەتی بازرگانی زیاد دەکات، بەڵکوو هەلومەرجی باشتر بۆ گەشەکردن و گەشەسەندنی ئابووری لە درێژخایەندا دروست دەکات.

چین بە بنیاتنانی هاوبەشی و بەرەوپێشبردنی هاوکاری لە وڵاتانی وەک ئیسرائیل، سریلانکا و کازاخستان(قەزاقستان)دا ، نەک هەر بەرژەوەندییە ئابوورییەکانی خۆی بەهێزتر کردووە، بەڵکوو بەشداری کردووە لە پێشخستنی گەشەکردن و گەشەسەندنی جیهانی. ئەم نموونانە ستراتیژیی چین بۆ بەکارهێنانی سەرچاوە و لێهاتووییە دەرەکییەکان بۆ بەهێزکردنی پێگەی خۆی لەسەر شانۆی جیهانی نیشان دەدەن. لە هەمان کاتدا سوودی هاوبەشی هاوکاریی نێودەوڵەتی و چۆن دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە پێشخستنی خۆشگوزەرانی و گەشەپێدان لە سەرانسەری جیهاندا.

فراوانبوونی ئاسۆکان و ئاواتەکانی جیۆپۆلەتیکی چین:

چین لە ڕێگەی پڕۆژەکانی وەک “یەک پشتێن، یەک ڕێگا”، دەستی بەسەر ڕێگا بازرگانییە مێژووییەکان گرتووە و دەرفەتی نوێی بۆ هاوکاری و گەشەکردن ڕەخساندووە. ئاواتەکانی جیۆپۆلەتیکی چین زۆر لە سنوورەکانی خۆیەوە درێژدەبێتەوە و هەوڵێکی سەرنجڕاکێش بۆ گەشەکردن و کاریگەریی جیهانی پێکدەهێنێت. پڕۆژەی “یەک پشتێن، یەک ڕێگا”نموونەی ئەم هەوڵەیە بە بووژاندنەوە و مۆدێڕنکردنی ڕێگا بازرگانییە مێژووییەکان، کردنەوەی دەرگاکان بۆ هاوکاری و گەشەپێدان لە سەرانسەری وڵاتەکاندا.

چین لە ڕێگەی یەک ڕێگاوە نەک تەنها وەبەرهێنانی لە ژێرخانی ئابووریدا کردووە، بەڵکوو چوارچێوەیەکی گشتگیری بۆ یەکخستنی ئابووری و بازرگانی دروستکردووە. بۆ نموونە دروستکردنی پێکهاتەی سەرنجڕاکێشی وەک پردی هۆنگ کۆنگ- ژوهای-ماکاو وەک هێمایەک بۆ توانا تەکنەلۆژییەکانی چین و ئامادەیی چین بۆ بەستنەوەی ناوچەکان بۆ زیادکردنی چالاکیی ئابووری بووە. جگە لەوەش وەبەرهێنان لە بەندەرەکانی وڵاتانی وەک سریلانکا و کازاخستان نەک تەنها تۆڕی بازرگانی چینی بەهێزتر کردووە، بەڵکوو ژێرخانی وڵاتانی پەیوەندیداری مۆدێڕن کردووە و گەشەی ئابوورییان بەرەوپێش بردووە.

لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست چین وردە وردە خۆی وەک یاریزان و هاوبەشێکی بەرچاو بۆ وڵاتانی وەک ئیماراتی یەکگرتووی عەرەبی و سعودیە جێگیر کردووە. چین بە وەبەرهێنان لە پڕۆژەکانی ژێرخانی و پێشکەشکردنی پشتگیریی دارایی، یارمەتی هەمەچەشنکردنی ئابوورییەکانی ناوچەکەی داوە و پەرەی بە زیادبوونی بازرگانی داوە. چین لە ڕێگەی ئەم هەوڵانەوە نەک هەر پەیوەندییە ئابوورییەکانی بەهێزتر کردووە، بەڵکوو دەستڕاگەیشتن بە سەرچاوە سەرەکییەکان بە تایبەتی نەوت مسۆگەر کردووە کە ئەمەش بۆ بەردەوامیی گەشەکردن و سەقامگیرییەکەی گرینگە.

ئەم فراوانبوونەی ئاسۆی چین لە جیۆپۆلەتیکدا، تەنیا دەربڕینی هێزی ئابووریی چین نییە، بەڵکوو تەماحی ئەو وڵاتەیە بۆ ئەوەی ڕۆڵی پێشەنگ بگێڕێت لە داڕشتنی دیمەنی جیهانیدا. چین بە پێشکەشکردنی پاڵپشتی ئابووری و وەبەرهێنان لە ژێرخانی ناوچە جیاوازەکانی جیهان، وەک هاوبەشێک بۆ گەشەپێدان و گەشەکردن دەرکەوتووە، هاوکات پێشخستنی بەرژەوەندییەکانی خۆی و دەستەبەرکردنی دەستڕاگەیشتن بە سەرچاوە گرنگەکان. ئەم ستراتیژە گوزارشت لە دیدگای چین دەکات بۆ دووبارە دامەزراندنەوەی ڕۆڵی مێژوویی خۆی وەک یاریزانێکی ناوەندی لە ئابووری و جیۆپۆلەتیکی جیهانیدا، لە هەمان کاتدا خۆی لەگەڵ داواکاری و دەرفەتەکانی جیهانی مۆدێڕن دەگونجێنێت.

ئاڵنگارییەکان و دەرفەتەکان بۆ داهاتوو :

سیاسەتی دەرەوەی فراوانی چین هەم سەرسامی و هەم نیگەرانی لە سەرانسەری جیهاندا بەدوای خۆیدا هێناوە. فراوانبوونی ئامادەیی چین لەسەر شانۆی جیهانی هەم ئاڵنگاری و هەم دەرفەت بۆ داهاتوو دروست دەکات. زۆر کەس بوونی چین وەک دەرفەتێک بۆ زیادکردنی گەشە و گەشەسەندنی ئابووری دەزانن، هەندێکی دیکەش نیگەرانن لە کاریگەرییە ستەمکارە ئەگەرییەکان و باڵادەستییەکەی. بۆ ئەوەی بە سەرکەوتوویی لەم نەزمە جیهانییە نوێیەدا بڕوات، زۆر گرنگە لە داینامیکی ئاڵۆزی سیاسەتی دەرەوەی چین و ئامانجە درێژخایەنەکانی تێبگەین.

یەکێک لە گرنگترین ئاستەنگەکان هاوسەنگکردنی زیادبوونی ئامادەبوونی چین لەگەڵ پاراستنی سەروەری و یەکپارچەیی گەلانی دیکەیە. زۆرێک لە وڵاتان ئاگاداری ئەوەن کە لە ڕووی ئابووری و سیاسییەوە زۆر پشت بە چین ببەستن، ئەمەش دەتوانێت سنووردارکردنی ئازادی و ئازادییان بۆ مامەڵەکردن بەپێی بەرژەوەندییەکانی خۆیان سنووردار بکەن.

ئاڵنگارییەکی دیکە بریتییە لە پێشخستنی کرانەوە و هاریکاری و پەیوەندییە سودبەخشەکانی هەردوولا. ئەمەش بە واتای هێنانەدی هاوسەنگی لە نێوان سودوەرگرتن لە دەرفەتە ئابوورییەکانی چین لە هەمان کاتدا پاراستنی بەرژەوەندی و بەها نیشتمانییەکان. بە پێشخستنی گفتوگۆ و دانوستان، وڵاتانی جیهان دەتوانن پێکەوە لەگەڵ چین کاربکەن بۆ چارەسەرکردنی ئاستەنگە هاوبەشەکان و دروستکردنی نەزمێکی جیهانیی سەقامگیرتر و ئاشتییانەتر.

سەرەڕای ئاستەنگەکان، کاریگەرییە پەرەسەندووەکانی چین دەرفەتی زۆریش بۆ داهاتوو دەڕەخسێنێت. بە پەیوەندیکردن لەگەڵ چین، وڵاتان دەتوانن سوود لە گەشەسەندنی ئابووری و داهێنانە تەکنەلۆژییەکانی وەربگرن بۆ پێشخستنی گەشەپێدانی خۆیان. دەستپێشخەریی “یەک پشتێن، یەک ڕێگا”ی چین دەرفەت بۆ پەرەپێدانی ژێرخانی ئابووری و هاوکاریی بازرگانی دەڕەخسێنێت کە دەتوانێت سوودی هەبێت هەم بۆ چین هەم وڵاتانی هاوبەشی.

ئەنجام :

سیاسەتی دەرەوەی چین گۆڕەپانی یاریی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکانی گۆڕی و دەرفەتی نوێی بۆ هاوکاری و گەشەسەندن کردۆتەوە. چین بە فڕێدانی چاویلکەی نۆرماتیڤی تەقلیدی، تۆڕێکی جیهانی سەرنجڕاکێشی هاوبەشیی و هاوکاریی دامەزراندووە کە وڵاتەکان و کولتوورەکان دەگرێتەوە. ئەم ستراتیژییە گەورە مەبەستە کە لە ڕێگەی پڕۆژەی “یەک پشتێن، یەک ڕێگا” و دەستپێشخەرییەکانی دیکەوە وێنا کراوە، ڕۆڵی چین وەک یاریزانێکی سەرەکی لە گۆڕەپانی نێودەوڵەتی لە سەدەی بیست و یەکەمدا چەسپاندووە.

چین بە وەبەرهێنان لە پڕۆژەکانی ژێرخانی جیهان، لە ئەفریقاوە تا ئاسیای ناوەڕاست، ڕێڕەوی بازرگانی نوێی دروستکردووە و یەکگرتنی ئابووریی جیهانی بەرەوپێش بردووە. بەشداریکردنی لە گواستنەوەی تەکنەلۆژیا و گەشەپێدانی ئابووری لە وڵاتان، ئامادەیی خۆی نیشان دەدات بۆ بەکارهێنانی و داهێنان بۆ بەهێزکردنی ئابووریی خۆی و دروستکردنی پەیوەندییەکی سودبەخشی دوولایەنە.

هەروەها بوونی چین لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست وەک هاوبەشێکی گرنگ بۆ وڵاتانی وەک ئیماراتی یەکگرتووی عەرەبی و سعودیە یارمەتیدەر بووە بۆ هەمەچەشنکردنی ئابووریی ناوچەکە و زیادکردنی قەبارەی بازرگانی. چین بە وەبەرهێنان لە پڕۆژەکانی ژێرخانی و پێشکەشکردنی پاڵپشتیی دارایی، نەک هەر گەشەی ئابووریی خۆی بەرەوپێش بردووە، بەڵکوو دەستڕاگەیشتن بە سەرچاوە ستراتیژییەکانی وەک نەوت مسۆگەر کردووە.

لە هەمان کاتدا سیاسەتی دەرەوەی فراوانی چینیش هەندێک نیگەرانی لە سەرانسەری جیهاندا دروستکردووە. هەندێک نیگەرانن لە کاریگەرییە ستەمکارە ئەگەرییەکان و باڵادەستییەکەی و گرنگە ئاگاداری ئەو داینامیکی و ئاڵنگارییە ئاڵۆزانە بین کە لەگەڵ پەرەسەندنی کاریگەرییەکانی چیندا دێن.

لە کۆتاییدا دەتوانین بڵێین سیاسەتی دەرەوەی چین بە شێوەیەک جێپەنجەی خۆی لەسەر دیمەنی جیهانی بەجێهێشتووە کە پێشتر نەبینراوە. دەستپێشخەری و وەبەرهێنانە ستراتیژییەکانی نەک هەر گۆڕانکاری لە داینامیکی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان کردووە، بەڵکوو دەرفەتی نوێی بۆ هاوکاری و گەشەکردن لە سەرانسەری جیهاندا کردووەتەوە. لە کاتێکدا کە ئاستەنگەکان هەن کە دەبێ ڕووبەڕووی ببنەوە، بەڵام ڕوونە کە چین ڕۆڵێکی گرینگ دەگێڕێت لە داڕشتنی نەزمی جیهانیی داهاتوو و لە پێشخستنی ئابووریی جیهان. ئەوە کاری هەموو وڵاتانە کە پێکەوە کار بکەن بۆ ئەوەی بە سەرکەوتوویی ئەم واقیعە جیهانییە نوێیە بەڕێوەببەن و داهاتوویەکی بەردەوام و ئارامتر بۆ هەموان دروست بکەن.

لە کۆتاییدا ئەوە کاری هەر وڵاتێکە کە بڕیار بدات چۆن مامەڵە لەگەڵ کاریگەرییە پەرەسەندووەکانی چین بکات. بە تێگەیشتن لە داینامیکی ئاڵۆزی سیاسەتی دەرەوەی چین و مامەڵەکردن بە ئیرادە و ستراتیژییەوە، وڵاتانی جیهان دەتوانن بە سەرکەوتوویی ئەم نەزمە جیهانییە نوێیە بەڕێوەببەن و داهاتوویەکی بەردەوام و ئارامتر بۆ هەموان دروست بکەن.

سەرچاوەکان

دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگای چین: پاڵنەرەکان، مەودا و ئاڵنگارییەکانی” لەلایەن کریستوفر باڵدینگ و دۆناڵد سی.

“مۆدێلی چین: شایستەیی سیاسی و سنووری دیموکراسی” لە نووسینی دانیال ئەی بێڵ (چاپخانەی زانکۆی پرینستۆن، ٢٠١٥)

“نوێکردنەوەی ئابووریی چین” لەلایەن بانکی جیهانی .