گۆڤاری تیشک ژمارە ٧٠ 

تیۆری 

لە ماڵپەڕی ناوەندی لێکۆڵینەوەی کوردستان – تیشک بڵاوکراوەتەوە: 02.10.2024

رسولی، داود (٢٠٢٤): ساماندهی NGOهای زیست‌محیطی ‎در کوردستان. گۆڤاری تیشک، ٢٥، ٧٠، ل. ١٨٧–١٨٠ . https://tishk.org/ku/2024/09/26/tishk-magazine-summer-2024-vol-25-no-70/

DOI 10.69939/TISHK3853

ساماندهی NGOهای زیست‌محیطی ‎در کوردستان

داود رسولی، دکترای تخصصی حفاظت آب و خاک

دیباچه

همکاری بین سازمان‌های غیردولتی (NGO) زیست‌محیطی در کوردستان برای رسیدگی موثرتر به چالش‌های زیست‌محیطی ‏بسیار مهم است. در شرایط عدم کارایی و ایفای نقش نهادهای دولتی در چاره‎یابی مشکلات، این سازمانها با هماهنگی و همکاری یکدیگر می‎توانند اقدامات پربارتری را ‏به انجام برسانند.

کوردستان با داشتن اکوسیستمهایی متنوع، با چالشهای زیست‎محیطی قابل توجهی روبروست. از جمله این موارد می‎توان به سوءمدیریت سرزمین، جنگل‎زدایی، خشکسالی و کمبود منابع آب، آلودگی و تخریب طبیعت اشاره کرد. مدیریت موثر و سازماندهی فعالیتهای زیست‎محیطی برای توسعه پایدار بسیار مهم است. این نوشتار تلاش می‎کند تا چهارچوبی را برای فعالیت مشترک ترسیم نماید که سازمانهای غیردولتی زیست‌محیطی می‎توانند برای ترویج توسعه ‏پایدار و حفاظت از محیط زیست در کوردستان انجام دهند.‏ همچنین به بررسی استراتژی‌هایی برای ارتقای مدیریت زیست‌محیطی با تمرکز بر مشارکت جامعه و شیوه‌های پایدار می‌پردازد.

چالشهای زیست‌محیطی کوردستان

آنچه در کارنامه جمهوری اسلامی به وضوح دیده می‎شود، شکست گسترده و همه‎جانبه نهادهای دولتی در مدیریت سرزمین در سطح کشور است. تقریبا هیچ جای ایران را نمی‎توان یافت که نشانه‎های تخریب و نابودی طبیعت بر پیکر آن وجود نداشته باشد. دلیل اصلی، مربوط به سوءمدیریت و ناتوانی مدیران و در بسیاری از موارد، سوءاستفاده شخصی و فساد موسساتی در برخورد با منابع طبیعی است. پیامدهای نابودی منابع طبیعی ایران آنچنان ژرف و گسترده است که زندگی نسلهای امروزین و آیندگان را با تهدید مستقیم و جدی روبرو ساخته است.

بدون شک در کنار بحرانهای کلی، کوردستان که با سیستم و نگرش امنیتی مدیریت می‎شود، گریبانگیر مشکلاتی مضاعف در مدیریت محیط زیست و منابع طبیعی بوده است. جنگل‎زدایی و تخریب زمین در کوردستان به صورت گسترده‎تری اعمال شده و می‌‎شود. جنگل‎زدایی تنها با هدف گسترش کشاورزی صورت نگرفته بلکه اقدامات نظامی و اهداف امنیتی، روند آن را چندین برابر نمودەاند. در مقابل، اهمیتی به طرحهای احیای جنگل و جنگلکاری دادە نشده است.

بحث محوری دیگر، نحوه مقابله با بحران خشکسالی، کاهش منابع آب و کمبود گسترده آب برای کلیه بخشها به عنوان یکی از پیامدهای تغییرات آب و هوایی است. در حالیکه روند استفاده از منابع آب شتاب بیشتری یافته است اما وزراتهای مرتبط (جهاد کشاورزی و نیرو) بغیر از بحثهایی تبلیغاتی و ناموفق (به عنوان مثال طرح احیای دریاچه ارومیه)، تاکنون برنامه‎ای ملی برای مقابله با تغییرات آب و هوایی ارائه نداده‎اند. بجای تغییر بنیادین در شیوه‎های مدیریت منابع آب با اتکا بر دانش و تکنولوژی روز و طرحهای مبتکرانه، مسئولان جمهوری اسلامی همچنان بر روشهای غیرعلمی و نادرست اصرار ورزیده و در چارچوب منافع کارتلهای دولتی و گروهی حرکت نموده‎اند.

بحث آلودگی گسترده منابع محدود طبیعی در کوردستان به مراتب نگران‎کننده‎تر است چرا که با روند فزاینده رشد جمعیت و محدودترشدن منابع، موضوع آلودگی منجر به تشدید بحرانها خواهد شد. دولتمردان بجای آنکه با اعمال مقرراتی سختگیرانه‎تر، اولویت را به پرهیز از مدیریت ناکافی و دفع ناسالم زباله‎ها و اجرای طرحهای مدرن بازیافت بدهند، کماکان در چاره‎یابی بحرانهای آلودگی هوا، آب و خاک ناتوان مانده‎اند. آلودگی هراس‎آور هوای کلان‎شهرها، نمونه‎ای بارز از  شکست برنامه‎های دولت در رویارویی با این قبیل مشکلات است.

چالش دیگر، ناکارآمدی برنامه‎های آموزشی طبیعت‎محورانه نهادهای دولتی است چرا که اساسا ماهیت تبلیغاتی داشته‎ و منجر به عدم مشارکت و نبود آموزش فراگیر جامعه شده‎ است. موضوعی که تاحد زیادی غایب است، گنجاندن آموزش محیط زیست در برنامه‎های درسی مدارس و برنامه‎های اجتماعی است که برای افزایش آگاهی عمومی و پرورش فرهنگ طبیعت‎دوستی، اهمیت حیاتی دارد. جنبشهای زیست‎محیطی مردمی در کوردستان و نقش آنها در حفاظت محیط زیست درخور تقدیر است اما در عین حال و ماهیتا، در رواج فرهنگ و عملیاتهای فراگیر طبیعت‎مدارانه ناتوان بوده و جوابگوی ابعاد بحرانها نبوده‎اند.

و اما آنچه به عنوان چالشی اساسی رخ می‎نمایاند؛ ناکافی بودن سیاست و حمایتهای دولتی از فعالیتهای زیست‎محیطی در ایران و کوردستان است. سوای نبود مشوقهای دولتی برای فعالان زیست‎محیطی و کشاورزان (تا شیوه‎های پایداری را اتخاذ کنند)، نهادهای دولتی در بیشتر موارد نقشی مانع‎سازانه در توسعه سازمانهای محیط زیستی داشته‎اند. تاکنون بودجه قابل توجه‎ای برای اجرای شیوه‎های پایدار در نظر گرفته نشده است از قبیل کشاورزی ارگانیک (روشهای ارگانیک که مصرف مواد شیمیایی را کاهش و سلامت خاک را بهبود می‎بخشند)، دارکشت‌ورزی یا Agroforestry  (سیستم کاشت توام درختان و محصولات که تنوع زیستی و حفاظت از خاک را تقویت می‎کند)، ابتکارات انرژی‎های تجدیدپذیر (انرژی خورشیدی و بادی؛ پتانسیل طرح‎های انرژی خورشیدی و بادی)، حمایت از تنوع زیستی (ایجاد و مدیریت مناطق حفاظت شده برای حفظ تنوع زیستی و حمایت از گونه‎های در معرض خطر)، مشارکت‎دهی جامعه در طرحهای زیست‎محیطی (نقش اقشار اجتماع در تلاشهای حفاظتی و اهمیت دانش سنتی در مدیریت منابع طبیعی).

از سویی نشانی از مشارکت و همکاری بین‎المللی در برنامه کاری جمهوری اسلامی به چشم نمی‎خورد تا فرصتهایی برای مشارکت بین‎المللی و تامین مالی خارجی برای پروژه‎های زیست‎محیطی در کوردستان و ایران فراهم شود. در این بین، ارتباط با نهادهای جهانی برای جلب حمایت می‎تواند راهگشای حل بخشی از مشکلات مالی NGOهای‏ زیست‌محیطی در کوردستان باشد مشروط بر اینکه با مانع‎سازیهای جمهوری اسلامی روبرو نگردد.

 ارزیابی NGOهای زیست‌محیطی کوردستان

طی دهه‎های گذشته NGOهای‏ زیست‌محیطی در کوردستان نقش مهمی در حفاظت از محیط زیست ایفا کرده‎اند و با وجود موانع فراوان، نقش مهمی در حفظ منابع طبیعی و ‏ترویج توسعه پایدار ایفا کرده‎اند. این تشکلها در حال حاضر با چالش‌ها و فرصت‌هایی روبرو هستند که لازم است با هدف بهبود عملکرد، آنها را مورد بازبینی قرار داد.‏

تعداد و پراکنش: در حال حاضر، تعداد زیادی از NGOهای‏ زیست‌محیطی در کوردستان فعالیت می‌کنند. این سازمان‌ها در شهرهای مختلف استانهای آذربایجان غربی، کوردستان، کرمانشاه، ایلام، لرستان، چهارمحال و بختیاری، کهگیلویه و بویراحمد فعالیت‌های متنوعی در زمینه‌های مختلف زیست‌محیطی انجام می‌دهند از جمله: حفاظت از جنگل‌ها و منابع طبیعی (برنامه‌های مختلف برای جلوگیری از تخریب جنگل‌ها و حفاظت از منابع طبیعی)، آب و منابع آبی (پروژه‌های مربوط به مدیریت منابع آبی، تصفیه آب و حفاظت از رودخانه‌ها و دریاچه‌ها) و آموزش و آگاهی‌بخشی (برگزاری کارگاه‌ها و کمپین‌های آموزشی برای افزایش آگاهی عمومی نسبت به مسائل زیست‌محیطی). به استناد به آمار سامانه آرشیت (arshitrayaneh.com) بیش از 3500 سازمان غیردولتی از استانهای مورد اشاره در بالا وجود دارند که بطور تقریبی 15% آنها در حیطه محیط زیست فعالیت دارند. در شکل (1) سهم هر کدام از استانها بیان شده است با توجه به داده‎های مذکور، حدودا بالای 500 تشکل با گرایش زیست محیطی وجود دارند که حاکی از وجود تکافوی کمی NGOها در کوردستان است، اما می‎توان کارایی آنها را در طرحهای اجرایی و عملیاتهای میدانی ناکافی دانست.

در چنین وضعیتی، شبکه‌سازی بین NGOها بسیار حیاتی است. تقویت شبکه‌های ارتباطی بین سازمان‌های مختلف و ایجاد ائتلاف‌های مشترک می‌تواند به افزایش تاثیرگذاری فعالیت‌ها و تبادل تجربه‌ها کمک کند. استفاده بهینه از حضور و امکانات این سازمانها برای پوشش موثر و رفع خلاءهای میدانی در راستای اجرای پروژه‎های هماهنگ شده بسیار اهمیت دارد. این نکته از آن لحاظ حیاتی است که در کنار روال و پلان کاری عادی، در مواقع اضطراری می‎توانند یاری‎رسان مناطق بحران‎زده بوده و موثرانه‎تر در کنترل مشکلات سایر مناطق ایفای نقش کنند. لذا ایجاد یک ائتلاف یا پلاتفرم مشترک بین همه سازمانها ضرورت پیشینه و بیشینه دارد.

چالش‌ها و فرصت‌ها:

یکی از بزرگترین چالش‌های پیش روی NGOهای زیست‌محیطی در کوردستان، کمبود منابع مالی است. این سازمان‌ها غالباً برای اجرای پروژه‌های خود با محدودیت‌های شدید مالی مواجه هستند. دومین مورد، قوانین و مقررات سختگیرانه و گاهی مبهم است کە فعالیت‌ این سازمان‌ها را محدود کرده است. بروکراسی دولتی و نیاز به اخذ ‏مجوزهای متعدد، گاهی اوقات مانع از پیشبرد سریع پروژه‌ها می‌شود.‏ از سویی، با وجود تلاش‌های فراوان، همچنان نیاز به افزایش آگاهی عمومی نسبت به مسائل زیست‌محیطی وجود دارد. بسیاری از افراد جامعه هنوز ‏اهمیت حفاظت از محیط زیست را درک نمی‌کنند و در فعالیت‌های مربوطه مشارکت نمی‌کنند.‏

نخستین اقدام، تلاش برای بهبود منابع مالی است. می‌توان با بهبود مدیریت منابع مالی و جلب حمایت‌ها از منابع مختلف، به اجرای بهتر پروژه‌ها پرداخت. ایجاد صندوق‌های حمایتی و جلب مشارکت بخش خصوصی می‌تواند به تأمین منابع مالی کمک کند. همچنین می‌توان از فرصت‌های همکاری با نهادها و سازمان‌های بین‌المللی بهره‌مند شد. این همکاری‌ها می‌تواند منابع مالی و تخصصی بیشتری را در اختیار آنان قرار دهد.

نکته حائز اهمیت دیگر، استفاده از فناوری‌های نوین مانند اپلیکیشن‌های موبایل، سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی (GIS) و رسانه‌های اجتماعی می‌تواند به افزایش کارایی و گستردگی فعالیت‌های این سازمان‌ها کمک کند. از سویی بایستی اقدامات گسترده‎تری برای تشویق گروههای اجتماعی به مشارکت در پروژه‌های زیست‌محیطی صورت پذیرد. استفاده از تجارب و دانش بومی نیز می‌تواند به موفقیت بیشتر این پروژه‌ها کمک کند.

طرحی برای فعالیت مشترک

همکاری بین NGOهای زیست‌محیطی ‏در کوردستان برای رسیدگی موثر به چالش‌های زیست‌محیطی بسیار مهم است. فراوانی و عدم هماهنگی بین سازمانها را می‎توان با بهبود مدیریت منابع، تقویت شبکه‌های ارتباطی و افزایش آگاهی عمومی برطرف کرده و تاثیرگذاری آنان را افزایش دادە و ‏گام‌های موثرتری در راستای اهداف مشترک برداشت. این طرح، چارچوبی را برای فعالیتهای مشترک در راستای توسعه پایدار و حفاظت از محیط زیست در کوردستان ترسیم می کند.

مرکز همکاری و ایجاد ائتلاف

ایده ائتلاف یا تشکیل یک شبکه رسمی از NGOهای زیست‌محیطی فعال در کوردستان برای تسهیل همکاری و هماهنگی ضرورت دارد. این مرکز همکاری یا ائتلاف با جلسات منظم (سه ماهه و سالانه) می‎تواند زمینه را برای بحث در مورد پروژه‎های در حال انجام، اشتراک‎گذاری پیشرفت و برنامه‎ریزی فعالیتهای مشترک انجام دهد. لازم است یک چهارچوب نظارتی و ارزیابی مشترک برای سنجش فعالیتها و پروژه‎های مشترک ایجاد شود و گزارش‎دهی منظم در مورد پیشرفت و نتایج ابتکارات مشترک برای اطمینان از شفافیت و پاسخگویی انجام گیرد.‏

از سویی، مشارکت بخشهای تاثیرگذار جامعه از جمله سرمایه‎داران و صاحبان تجارت در این ائتلاف می‎تواند نقش موثری در تامین بخشی از منابع مالی و ایفای نقش مسئولانه آنان ایفاء نماید. در شکل (2) شمای طرحی پیشنهادی برای سازماندهی ارائه شده است. در چهارچوب این ائتلاف می‎توان به سه رکن اساسی پرداخت؛ آموزش و اطلاع‎رسانی، تحقیقات و ارزیابی و فعالیت مشترک. همچنین گامهای موثری در راستای اقداماتی نظیر جلب حمایت سیاستگذاران و لابی‎گری، پروژه‎های توسعه پایدار، افزایش مشارکت جامعه و جمع‎آوری کمکهای مالی و بسیج منابع برداشت.

اقدامات اساسی

1. کمپین‎های مشترک آموزش محیطی و آگاهی: بهتر است تلاشی جدی‎تر برای کمپین‎های آگاهی بخشی مشترک در مورد مسائل کلیدی زیست‎محیطی مانند جنگل‎زدایی، جنگلکاری، حفاظت از گونه‎های حیات وحش، حفظ منابع آب و مبارزه با آلودگی سازماندهی شوند. از سویی، برگزاری کارگاه‎ها و سمینارها در مدارس، دانشگاه‎ها و جوامع برای آموزش عموم در مورد شیوه‎های پایدار و حفاظت از محیط زیست بایستی مدنظر قرار بگیرند.

همچنین بایستی برنامه‎های بیشتری را برای افزایش آگاهی عمومی به پیش برد. چرا که با برگزاری کمپین‌های آموزشی و اطلاع‌رسانی، می‌توان آگاهی عمومی نسبت به مسائل زیست‌محیطی را افزایش داد و افراد بیشتری را به مشارکت در این فعالیت‌ها تشویق کرد.

2. تحقیقات و به اشتراک‎گذاری یافته‎ها: اجرای پروژه‎های تحقیقاتی مشترک برای مطالعه مسائل زیست‎محیطی ویژه کوردستان، مانند زوال تنوع زیستی، اثرات تغییر اقلیم و مدیریت آب، ضرورت دارد. همچنین، ایجاد یک پایگاه داده متمرکز برای به اشتراک‎گذاری داده‎های زیست‎محیطی و یافته‎های تحقیقاتی بین NGOها و متخصصین دانشگاهی برای افزایش دانش و اطلاع رسانی در تصمیم‎گیری اهمیت ویژه‎ای دارد.
3. پروژه‎های مشترک احیاء و حفاظت از طبیعت: برنامه‎ریزی و اجرای پروژه‎های مشترک احیای طبیعت در مناطق آسیب‎دیده از جنگل‎زدایی، با تمرکز بر گونه‎های درختی بومی اهمیت فراوانی دارد (برای مثال طرح زاگرسانه). از سویی به منظور بهبود تنوع زیستی لازم است که همکاری در پروژه‎هایی با هدف حفاظت از گونه‎های در حال انقراض و حفظ نقاط داغ تنوع زیستی در مناطق مختلف به انجام برسد.

اقدامات تکمیلی

1. جلب حمایت سیاستگذاران و لابی‎گری

با وجود آگاهی از این واقعیت تلخ که مسئولان دولتی در جمهوری اسلامی سهم عمده‎ای در تخریب طبیعت بر عهده دارند، نبایستی تلاش در راستای جلب حمایت (ظاهری) دولتمردان و استفاده از امکانات آنها را نادیده گرفت؛ کما اینکه کلیه فعالیتهای حفاظت و توسعه برنامه‎های زیست‎محیطی تحت اداره و نظارت آنها صورت خواهد گرفت. لذا با ایده‎هایی هوشمندانه می‎توان در راستای یک استراتژی یکپارچه برای تأثیرگذاری بر سیاستهای زیست‎محیطی در سطوح محلی، منطقه‎ای و ملی اقدام نمود. این کار با درگیر کردن سیاستگذاران از طریق بکارگیری رسانه‎ها، جلسات و انجمنها عملی خواهد شد به طوری که بحثهایی مداوم و گسترده در مورد مسائل زیست‎محیطی صورت پذیرد و توصیه‎های مشترکی برای تغییر سیاستهای پایدار ارائه شود.

2. پروژه‎های توسعه پایدار

با مطرح کردن پروژه‎های انرژی تجدیدپذیر نزد دولتمردان و مسئولان و همچنین شرکتهای خصوصی و نهادهای سرمایه‎گذاری می‎توان اقداماتی در راستای ترویج استفاده از منابع انرژی تجدیدپذیر، مانند انرژی خورشیدی و بادی را به پیش برد. سود و سهم هر کدام از بخشهای دولتی، خصوصی و شهروندان در این طرح بایستی به درستی بررسی و تعیین شود. نهایتا گسترش و رواج چنین پروژه‎هایی به نفع طبیعت خواهد بود.  به همان شیوه می‎توان به موضوع کشاورزی پایدار نیز پرداخت. می‎توان برای ترویج شیوه‎های پایدار، از جمله کشاورزی ارگانیک و تکنیکهای آبیاری کم مصرف در چهارچوب ائتلاف NGOهای زیست‌محیطی با یکدیگر همکاری نمود.

3. افزایش مشارکت جامعه

از طریق پروژه‎های اجتماعی می‎توان اقشار جامعه (جوانان، دانشجویان، دانش‎آموزان، روستاییان و غیره) را با رویکرد مشارکتی در پروژه‎های زیست‎محیطی مشارکت داد تا اطمینان حاصل شود که نیازها و دانش آنها نیز در نظر گرفته می‎شود. برنامه‎های داوطلبانه‎ای را می‎توان برای مشارکت داوطلبان محلی و بین‎المللی در فعالیتهای حفاظت از محیط زیست به پیش برد. یکی از ابعاد مهم این کار عبارت است از به اشتراک‎گذاری منابعی مانند سامانه‎های آموزشی، ابزارها و فناوریها تا ظرفیت عملیاتی همه سازمانهای عضو ائتلاف افزایش یابد.

4. جمع‎آوری کمکهای مالی و بسیج منابع

می‎توان در چهارچوب ائتلاف برای جمع‎آوری کمکهای مالی و توسعه استراتژیهای جمع‎آوری کمکهای مالی اقدام کرد. یکی از راهکارها، درخواست کمک مالی از نهادهای بین‎المللی است که نیاز به بررسی دقیق و نگاهی جدی دارد چراکه در این باره می‎توان حمایتهای قابل توجهی کسب نمود. در سطح داخلی هم لازم است به جمع‎آوری منابع مالی و انسانی برای پروژه‎های بزرگ مقیاس پرداخت که نیاز به سرمایه‎گذاری قابل توجهی دارند.

منابع:

1. Ahmadi, H., & Naderi, R. (2018). Deforestation and desertification in Iran: causes, effects, and solutions. Environmental Science and Pollution Research, 25(1), 326-337. doi:10.1007/s11356-017-9986-1
2. Global Environment Facility. (n.d.). Small Grants Programme: Empowering Communities. Retrieved from https://www.thegef.org/what-we-do/topics/small-grants-programme
3. Madani, K. (2014). Water management in Iran: what is causing the looming crisis? Journal of Environmental Studies and Sciences, 4(4), 315-328. doi:10.1007/s13412-014-0182-
4. Rasooli Keya, Dawod 2024. “Lake Urmia Crisis and Possible Solutions.” TISHK Center for Kurdistan Studies. Articles in Advance . https://doi.org/10.17605/OSF.IO/KM5B8   
5. Srinivas, Hari, “An NGO for NGOs: Networking and Support Centers for NGOs”. GDRC Reseaarch Output E-105. Kobe, Japan: Global Development Research Center. Retrieved from. https://www.gdrc.org/ngo/ngo-for-ngos.html on Saturday, 27 July 2024.
6. United Nations Development Programme. (n.d.). Sustainable Development Goals (SDGs). Retrieved from https://www.undp.org/sustainable-development-goals
7. United Nations Environment Programme. (2017). Air Pollution in Iran: Causes, Effects and Solutions. Retrieved from https://www.unep.org/resources/report/air-pollution-iran-causes-effects-and-solutions
8. Eleanor Greenbaum. Water, Corruption, and Security in Iran, January 23, 2024. https://www.newsecuritybeat.org/2024/01/water-corruption-and-security-in-iran/
9. World Bank. (2019). Investing in Green Infrastructure: A Path to Sustainable Urban Development. Retrieved from https://www.worldbank.org/en/news/feature/2019/03/12/investing-in-green-infrastructure-a-path-to-sustainable-urban-development
10. سایت انجمن سبز چیا، مریوان. (fa.chya.ir/?p=114767)
11. سایت سامانه دیجیتال آرشیت، سیستم نرم افزاری برای سازمانهای مردم نهاد (NGO) و موسسات خیریه (arshitrayaneh.com)