بیروڕا

بە شێوەی ئانلاین لە لایەن ناوەندی لێکۆڵینەوەی کوردستان-تیشک لە بلاگی ژیانەوە بڵاو کراوەتەوە: ٥ی خەزەڵوەری ٢٧٢٤ی کوردی

قارەمانی، حەسەن (٢٠٢٤): خەڵاتی نۆبڵی ئابووریی ٢٠٢٤ پەیامێک بۆ ئێران. بلاگی ژیانەوە؛ ناوەندی لێکۆڵینەوەی کوردستان تیشک.

پێشەکی

خەڵاتی نۆبڵی ئابووریی ساڵی ٢٠٢٤ بەخشرایە دارۆن ئاجەمئۆغڵوو، مامۆستای پەیمانگای تەکنەلۆژیای ماساشوستس (MIT)، سیمۆن جۆنسۆن، مامۆستا لە زانکۆی MIT و جەیمس ڕۆبنسن، مامۆستای  زانکۆی شیکاگۆ. خەڵاتی نۆبڵی ئابووریی ساڵی ٢٠٢٤ بە شێوەیەکی بەرچاو تیشکی خستووەتە سەر ئەوەی چۆن پێکهاتە دامەزراوەییە جیاوازەکان – فەرمی و نافەرمی – نەک تەنها کاریگەرییان لەسەر گەشەی ئابووریی نیشتمانی، بەڵکوو دادپەروەریی کۆمەڵایەتی و دیموکراسییش هەیە. هەروەها ئەم خەڵاتە شایستەیە، هەڵگری پەیامێکی گرنگی تایبەتییە بۆ وڵاتانی وەک ئێران کە چاکسازییە دامەزراوەییەکان بۆ دوورکەوتنەوە لە چەقبەستووییی ئێستا و زەمینە بۆ گەشەسەندنی بەردەوامی ئابووری و کۆمەڵایەتی، زۆر پێویستن. لێرەدا بە کورتی ڕۆڵی سێ توێژەری دیار کە بریتین لە دارۆن ئاجەمئۆغڵوو ، سیمۆن جۆنسۆن و جەیمس ڕۆبنسن لە خەڵاتی نۆبڵی بواری ئابووریی ساڵی ٢٠٢٤دا دەستنیشان دەکەین.

دامەزراوەکان وەک “یاساکانی یاری”ی کۆمەڵگا:

پێش ئەوەی قووڵتر بچینە ناو شیکارییەکە، گرنگە لەوە تێبگەین کە مەبەست لە “دامەزراوەکان” چییە. دەتوانرێت دامەزراوەکان وەک یاسا فەرمی و نافەرمییەکانی یارییەکە بیریان لێ بکرێتەوە کە ڕەفتاری مرۆڤەکان لە کارلێکە ئابووری و سیاسی و کۆمەڵایەتییەکاندا بەڕێوە دەبەن. ئەم دامەزراوانە ئەو چوارچێوەیە دروست دەکەن کە مرۆڤەکان لە چوارچێوەیدا کار و هاوکاری دەکەن و بڕیار دەدەن. دەتوانرێت بۆ دوو جۆری سەرەکی پۆلێن بکرێن:

دامەزراوە فەرمییەکان بریتین لە یاسا و ڕێساکان کە لە لایەن حکومەت و دادگا و دەزگا فەرمییەکانی ترەوە دروست کراون و جێبەجێ دەکرێن. ئەمانە پێکهاتەیەکی فەرمی دروست دەکەن کە ئاڵوگۆڕی ئابووری و ڕەفتاری کۆمەڵایەتی ڕێکدەخات و پێشبینیکردن و سەقامگیری بەرەوپێش دەبات.

لە بەرانبەردا دامەزراوە نافەرمییەکان لە نۆڕم و نەریت و بەها کەلتوورییەکان و بیروباوەڕی ئایینی پێک دێن کە تەنانەت بەبێ پێکهاتەی یاساییی فەرمی کاریگەرییان لەسەر چۆنیەتیی هەڵسوکەوت و کارلێکی تاک و گرووپەکان لە کۆمەڵگایەکدا هەیە.

ئەرکێکی ناوەندیی دامەزراوەکان بریتییە لە کەمکردنەوەی نادڵنیایی و مەترسی لە مامەڵە و کارلێکەکاندا. کاتێک دامەزراوەکان بە شێوەیەکی کاریگەر کاردەکەن، تێچووی مامەڵەکردن کەم دەکەنەوە- ئەو تێچووە زیادانەی بەهۆی نەبوونی متمانە یان نادڵنیایی لە نێوان لایەنەکانی مامەڵەیەکی ئابووریدا سەر هەڵدەدەن-. ئەگەر دامەزراوەکان بە خراپی کار بکەن، ئەوا ئەم تێچووانە زیاد دەبن، ئەمەش دەبێتە هۆی خاوبوونەوەی ئابووریی کۆمەڵایەتی و گەشەسەندنەکەی.

لەو چوارچێوەیەدا ئەوە ڕوون دەبێتەوە کە دامەزراوە باش کاراکان پێویستییەکن بۆ گەشەسەندنی ئابووریی بەردەوام. ئەوان وا دەکەن خەڵک بتوانن بە متمانەی زیاترەوە لەوەی ماف و وەبەرهێنانەکانیان پارێزراو دەبێت، بڕیاری درێژخایەن بدەن. بەڵام چی ڕوو دەدات کاتێک دامەزراوەکان وەک لە دۆخی ئێراندا بێکاریگەر بن یان تەنانەت ڕێگری لە گەشەسەندن دەکەن؟

ئاڵنگاریی دامەزراوەیی لە ئێران:

بارودۆخی ئابووری و سیاسیی ئێران بە میراتێکی دامەزراوەیی تایبەتمەندە کە زۆرجار بووەتە ڕێگر لە حوکمڕانیی کاریگەر و چاکسازیی ئابووری. زۆرێک لەو دامودەزگایانەی ئەمڕۆ  ئێران بەڕێوەدەبەن، لە بەرژەوەندیی زۆرینە کار ناکەن. بەڵکوو وەک زۆرێک لە شارەزایان ئاماژەی پێ دەکەن، ئەم دامەزراوانە بوونەتە ئامرازێک بۆ پاراستنی دەسەڵات و ئیمتیاز بۆ بەشێکی کەمی دانیشتووان، لەکاتێکدا بەشێکی زۆری کۆمەڵگا پەڕاوێز خراون.

توێژینەوەکانی “دارۆن ئاجەمئۆغڵوو” و “جۆنسۆن” و “ڕۆبنسن” دەریان خستووە کە گەشەسەندنی ئابووری تەنها کاتێک ڕوو دەدات کە دامەزراوەکان گشتگیر بن. ئەمەش بەو مانایەیە کە دەبێت دەرفەت بدرێت بە هەموو گرووپەکانی کۆمەڵگا کە بەشداری لە سیستەمی ئابووریدا بکەن و سوودی لێ وەربگرن. لە ئێراندا کە زۆرێک لە دامودەزگاکان مەیلیان بۆ پەرەپێدانی وەدەرنان و قۆرخکاری هەیە، ئەگەری گەشەی ئابووری زۆر سنووردارە.

ئەو دامەزراوەگەلە، دەسەڵات و سەرچاوەکان بۆ گرووپێکی بچووک چڕ دەکەنەوە و لە هەمان کاتدا زۆرینە لە پرۆسەکانی بڕیاردان دوور دەخەنەوە. لە ئێراندا ئەمە شێوەی پێکهاتە سیاسی و ئابوورییەکان دەگرێتە بەر کە شەفافییەت و لێپرسینەوە و دەرفەتدان بە جەماوەری فراوانتر بۆ کاریگەریی لەسەر سیاسەتیان نییە. ئەم دامەزراوانە بەربەست دروست دەکەن کە ڕێگری لە داهێنان و وەبەرهێنان و گەشەی ئابووری دەکەن، چونکە کەم کەس دەرفەتی بەشداریکردنی لە چالاکییە ئابوورییەکان بە شێوەیەکی مانادار هەیە.

بۆ تێگەیشتن لەوەی کێشە دامەزراوەییەکانی ئێران چۆن ڕێگری لە گەشەی ئابووری دەکەن، دەتوانین سێ لایەنی ناوەندیی دۆخەکە شی بکەینەوە:

لاوازییەکانی دامەزراوە سیاسییەکان:

یەکێک لە گەورەترین ئاڵنگارییەکان، نەبوونی سیستەمێکی سیاسیی کێبڕکێکار و شەفافە کە بتوانێت لێپرسینەوە لە دەسەڵاتداران مسۆگەر بکات. کاتێک سیستەمی سیاسی بەڕووی بیرۆکە و ئەکتەری نوێدا داخراوە، داهێنان و دینامیزمی ئابووری کەم دەبێتەوە. دارۆن ئاجەمئۆغڵوو و ڕۆبنسن جەخت لەوە دەکەنەوە کە ئەو وڵاتانەی سیستەمی سیاسیی کراوە و دیموکراسییان هەیە، مەیلیان هەیە دەرئەنجامی ئابووریی باشتریان هەبێت، چونکە ئەم جۆرە سیستەمە، لە ڕێگەی چالاککردنی گۆڕانکاری و داهێنانەوە گەشەکردن بەرەوپێش دەبەن.

سیستەمی ئابووری:

 یەکێکی دیکە لە کێشە سەرەکییەکان ئەوەیە کە سیستەمی ئابووری لە ئێراندا ئەوەندە کراوە نییە کە خاوەنکاران و بزنسە بچووکەکان گەشە بکەن. ئەمەش ڕێگا لە گەشەکردن دەگرێت، چونکە بەشێکی زۆری دانیشتووان ناتوانن بە تەواوی بەشداریی چالاکییە ئابوورییەکان بکەن. بەشێکی گەورەی ئابووری لەلایەن کۆمپانیا دەوڵەتییەکان یان ئەکتەرەکانەوە کۆنتڕۆڵ دەکرێت کە پەیوەندییەکی نزیکیان لەگەڵ حکوومەتدا هەیە؛ ئەمەش کێبڕکێ سنووردار دەکات و ناکارامەیی دروست دەکات.

 

دامەزراوە کولتووری و نافەرمیەکان:

 هەروەها دامەزراوە نافەرمییەکان، وەک نۆرم و بەها کۆمەڵایەتییەکان، لە چۆنیەتیی گەشەکردنی وڵاتێکدا ڕۆڵێکی چارەنووسساز دەگێڕن. لە ئێراندا زۆرجار ئەمانە بە سنووردارکردنی بەشداریی ژنان و کەمینەکان لە هێزی کار و ژیانی گشتیدا، لە بەهێزکردنی دۆخی ئێستا، کە بەرهەمهێنانی گشتیی کۆمەڵگا کەم دەکاتەوە، بەشدارن.

 

چاکسازییە دامەزراوەییەکان: کلیلی گەشەسەندنی ئێران

بۆ ئەوەی ئێران دەست بە گەشتێکی گەشەسەندنی ڕاستەقینە بکات، چاکسازیی بەرفراوانی دامەزراوەیی پێویستە. ئەمەش بەو مانایەیە کە دەبێت چاکسازی لە هەردوو دامەزراوەی فەرمی و نافەرمیدا بکرێت بۆ ئەوەی زیاتر گشتگیر و شەفافبن و لێپرسینەوەیان لەسەر بێت. ئەم جۆرە چاکسازییانە دەتوانن چۆن بن؟

 

١– چاکسازیی سیاسی بۆ لێپرسینەوەی دیموکراسی

تەوەری سەرەکی لە لێکۆڵینەوەکانی دارۆن ئاجەمئۆغڵوو و ڕۆبنسن ئەوەیە کە دامەزراوە لێپرسینەوەکانی دیموکراسی بۆ گەشەی ئابووریی درێژخایەن پێویستن. لە ئێراندا پێویستییەکی بەپەلە هەیە بۆ کردنەوەی سیستەمی سیاسی و دروستکردنی میکانیزمێک کە ڕێگە بە بەشداری و نوێنەرایەتیی زیاتری بەشە جیاوازەکانی کۆمەڵگا بدات. ئەمەش دەبێتە هۆی کەم کردنەوەی چڕبوونەوەی دەسەڵات و پێشخستنی پرۆسەی بڕیاردانی هاوسەنگتر کە بەرژەوەندیی گشتی لە ناوەنددا بێت.

یەکێک لە ڕێگاکانی گەیشتن بەمەش بەهێزکردنی سەربەخۆییی دەسەڵاتی یاسادانانە و دروستکردنی سیستەمێکە کە دڵنیابێت لەوەی سیاسەتمەداران، لە بەرانبەر کردەوەکانیاندا لێپرسینەوەیان لەگەڵدا بکرێت؛ بۆ نموونە لە ڕێگەی هەڵبژاردنی ئازاد و دادپەروەرانەوە. بەبێ ئەم گۆڕانکارییانە، بڕیارە سیاسییەکان، مەترسیی بەردەوامبوونیان هەیە بۆ سوودگەیاندن بە بەشێکی کەمی دانیشتووان لەسەر حیسابی زۆرینەی بەرفراوان.

٢– دروستکردنی ئابوورییەکی گشتگیر

پێویستە چاکسازییە ئابوورییەکان ئامانجیان دروستکردنی سیستەمێکی ئابووریی کراوەتر و کێبڕکێکارتر بێت کە هەمووان بەبێ گوێدانە پاشخان و پەیوەندییە سیاسییەکان بتوانن بەشدار بن و بەشداری لە گەشەکردندا بکەن. سیستەمی ئێستا کە بەشێکی گەورەی ئابووری لەلایەن کۆمپانیا دەوڵەتییەکان و ئەکتەرە پەیوەندیدارە نزیکەکانی حکومەتەوە کۆنترۆڵ دەکرێت، دەبێت چاکسازی بکرێت بۆ ئەوەی ڕێگە بە کارگە و داهێنانی تایبەتی زیاتر بدرێت.

دارۆن ئاجەمئۆغڵوو و هاوکارەکانی جەخت لەوە دەکەنەوە کە گەشەی ئابووری پەیوەستە بە ژینگەیەکی بازرگانی کێبڕکێکارەوە کە خاوەنکارەکان دەتوانن بەبێ ئەوەی قۆرخکاری یان گەندەڵی بەربەستیان لێ بکەوێتەوە، گەشە بکەن. بۆیە چاکسازییەکی سەرەکی بۆ ئێران بریتییە لە دروستکردنی گۆڕەپانێکی شەفاف و دادپەروەرانە کە یاریزانە نوێیەکان بتوانن بچنە ناو بازاڕەوە و لە گۆڕەپانێکی یەکساندا کێبڕکێ بکەن.

٣– بەهێزکردنی کۆمەڵگەی مەدەنی و چاکسازی لە دامەزراوە نافەرمییەکاندا

کۆمەڵگەیەکی مەدەنیی بەهێز بۆ بەردەوامبوونی دامەزراوە گشتگیرەکان گرینگە و لە ئێراندا پێویستە دامەزراوە نافەرمییەکان چاکسازی بکەن بۆ بەهێزکردنی کۆمەڵگەی مەدەنی. ئەمەش بەو مانایەیە کە ئەو نۆڕم و بەهایانەی بەشداریی ژنان و کەمینەکان لە هێزی کار و کۆمەڵگا بە گشتی سنووردار دەکەن، دەبێ ئاڵنگاری بکرێن و بگۆڕدرێن.

ئاجەمئۆغڵوو و ڕۆبنسن نیشانیان داوە کاتێک کۆمەڵگەی مەدەنی پتەوتر دەبێت و دەرفەتی زیاتر بۆ بەشداریکردن لە پرۆسەی سیاسی و ئابووریدا بە خەڵک دەدرێت، خولێکی ئەرێنی دروست دەبێت کە هەم دیموکراسی و هەم ئابووری بەرەوپێش دەبات.

 

ئەنجام:

 لێکۆڵینەوەکانی دارۆن ئاجەمئۆغڵوو و سیمۆن جۆنسۆن و جەیمس ڕۆبنسن دەریدەخەن کە دامەزراوە گشتگیر و کاریگەرەکان، چ ئابووری و چ سیاسییەکان، بنەڕەتین بۆ خۆشگوزەرانیی درێژخایەن. خەڵاتی نۆبڵی ئابووریی ساڵی ٢٠٢٤ جەختی لەوە کردووەتەوە کە ئەو وڵاتانەی دامەزراوەیان هەیە کە دەسەڵات و سەرچاوەکان بە شێوەیەکی بەرفراوان و دادپەروەرانە دابەش دەکەن، چانسی گەشەسەندن و سەرفرازیی زیاتریان هەیە. لە دۆخی ئێراندا، پێویستیی چاکسازیی دامەزراوەیی هێندەی تر بەرچاو دەکەوێت، چونکە ئێستا دامەزراوە ناکارامە و دوورکەوتووەکان ڕێگری لە گەیشتن بە تەواوی تواناکانی وڵاتی ئێران دەکەن.

پێکهاتە دامەزراوەکانی ئێستا لە ئێران کە بە تەواوی سوود بە زۆرینەی دانیشتووان ناگەیەنن، ئاستەنگ لە بەردەم گەشەی ئابووری و گەشەسەندنی کۆمەڵایەتی دروست دەکەن. کاریگەریی نەرێنیی ئەم دامەزراوانە تەنیا لە ئابووریی ناوخۆدا سنووردار نییە، بەڵکوو پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکانی ئێران و توانای بەشداریکردنی لە ئابووریی جیهانیدا درێژ دەبێتەوە. ئێران بەبێ گۆڕانکاری لەو دامەزراوانەدا، مەترسیی بەردەوامبوونی لەسەر ڕێبازی چەقبەستوویی و قەیرانی سیاسیی هەیە، کە چڕبوونەوەی دەسەڵات و گەندەڵیی کێشە کۆمەڵایەتی و ئابوورییەکان گەورەتر دەکات.

بۆ شکاندنی ئەم نەخشەیە و پێشخستنی گەشەپێدان، چاکسازیی هەمەلایەنە بە ئامانجی دروستکردنی دامەزراوەی گشتگیرتر و شەفافتر پێویستە. ئەم دامەزراوانە دەبێت ڕێگە بە بەشداریی فراوانتر لە هەردوو پرۆسەی ئابووری و سیاسیدا بدەن، هەروەها دەبێت لێپرسینەوە لە پێداویستی و بەرژەوەندییەکانی کۆمەڵگا بکەن نەک نوخبەیەکی ئیمتیازدار. بەڵام پرۆسەی چاکسازی بێ ئاڵنگاری نییە. ئەو دوودڵییەی زۆرجار لەلایەن ئەو گرووپانەوە نیشان دەدرێت کە سوودمەندن لە سیستەمی ئێستا، بەو مانایەیە کە هەر هەوڵێک بۆ گۆڕانکاری، ئەگەری زۆرە بەرەوڕووی بەرخۆدان بێتەوە. بەڵام وەک ئاجەمئۆغڵوو و هاوڕێ توێژەرەکانی نیشانیان داوە، گۆڕانکاریی دامەزراوەیی ئەگەری و پێویستە بۆ شکاندنی ئەو بازنە خراپانەی گەلان ڕادەگرن.

یەکێک لە لایەنە گرنگەکانی ئەم چاکسازییە، دەستەبەرکردنی گۆڕەپانێکی یەکسانە بۆ سەرجەم هاووڵاتییان و بازرگانان. بە بەرەوپێشبردنی شەفافییەت و کەمکردنەوەی گەندەڵی و باشترکردنی دڵنیاییی یاسایی، دەتوانرێت متمانە لە نێوان ئەکتەرە جیاوازەکانی ئابووریدا بەهێز بکرێت. ئەمەش نەک تەنها تێچووی مامەڵەکان کەم دەکاتەوە و داهێنان بەرەوپێش دەبات، بەڵکوو بناغەیەکی جێگیر بۆ وەبەرهێنانی درێژخایەن دروست دەکات. هەروەها چاکسازی لە سیستەمی سیاسیدا بۆ ئەوەی ڕێگە بدات بە کێبڕکێ و لێپرسینەوەی ڕاستەقینە، بۆ بەهێزکردنی دیموکراسی و دروستکردنی ژینگەیەکی کارا بۆ گەشەسەندنی ئابووریش، گرینگە. لە ئاستی نێودەوڵەتیدا، ئەم جۆرە چاکسازییانە دەرگای هاوکاری و یەکگرتنی باشتر لەگەڵ بازاڕە جیهانییەکان دەکەنەوە. خەڵاتی نۆبڵی ئابووریی ساڵی ٢٠٢٤ فێرمان دەکات کە دامەزراوەکان کلیلی گەشەسەندنی ئابووری و کۆمەڵایەتین. بە کورتی لێکۆڵینەوەکانی براوەکانی خەڵاتی نۆبڵ تیشک دەخەنە سەر ڕێگایەکی گرنگ بۆ پێشەوە بۆ گەلان بۆ بنیاتنانی کۆمەڵگەی بەردەوام و دادپەروەر و ئاوەدان لە ڕێگەی گەشەپێدانی دامەزراوەییەوە.