داود رسولی، دکترای تخصصی حفاظت آب و خاک

 

مقدمه

جنگل‌های زاگرس مهمترین اکوسیستم خاورمیانه را تشکیل می‎دهند و در کشورهای ایران، عراق و ترکیه گسترده شده‎اند. این جنگل‌ها عمدتاً در کردستان ایران یعنی بخش غربی ایران قرار دارند و از شمال غربی تا جنوب غربی در امتداد رشته کوه زاگرس به طول تقریبی 1600 و عرض تقریبی 240 کیلومتر (مساحتی معادل 384,000 کیلومتر مربع) را پوشش می‎دهند. ارتفاع جنگل‌های زاگرس به‌طور قابل‌توجهی متفاوت است و از حدود ۵۰۰ متر از سطح دریا در دامنه‌های پایین‌تر تا بیش از ۳۰۰۰ متر در مرتفع‌ترین قله‌ها متغیر است. این تنوع در ارتفاع به تنوع زیستگاه ها و انواع پوشش گیاهی موجود در جنگل‎ها کمک کرده است.

شکل 1. نقشه موقعیت جنگل‎های زاگرس

منبع (adventureiran.com)

جنگل‌های زاگرس طیفی از انواع پوشش گیاهی از جمله درختان برگ‌ریز معتدل، درختان بلوط مختلط و مخروطی کوهستانی را در بر می‌گیرد. گونه‌های بلوط در ارتفاعات پایین و گونه‌های درخت عرعر، کاج و صنوبر در ارتفاعات بالا غالبیت دارند . این جنگل‌ها به دلیل تنوع زیستی غنی که گونه‌های گیاهی و جانوری متنوعی را در بر می‎گیرند، قابل توجه می‎باشند.  گونه‎های بومی مانند پلنگ زاگرس، آهوی زرد و کَل و بُز در آنجا زندگی می‎کنند. همچنین زیستگاه گونه‎های متنوع پرندگان، خزندگان و حشرات را فراهم می‎کنند.

از سویی، جنگل‎های زاگرس به عنوان حوضه طبیعی، نقش مهمی در تنظیم جریان آب منطقه داشته و به تغذیه آبهای زیرزمینی و تنظیم جریان رودخانه‎ها کمک می‎کنند. به طوری که در حفظ رطوبت خاک، جلوگیری از فرسایش و کاهش اثرات خشکسالی و سیل ایفای نقش می‎کنند.

جنگل‎های زاگرس برای ساکنان بومی منطقه درای اهمیت اقتصادی و فرهنگی می‎باشد. زاگرس‎نشینان به طور سنتی برای تهیه بخشی از احتیاجات خویش مانند الوار، هیزم، گیاهان دارویی و تغذیه به جنگل‎ها اتکا می‎کنند. در واقع به بخش جدایی ناپذیر شالوده فرهنگی، فولکلور و دانش سنتی آن مردمان تبدیل شده‎اند.

علی‌رغم اهمیت اکولوژیکی و فرهنگی‌، جنگل‌های زاگرس در حال حاضر با خطرات جنگل‌زدایی، چرای بی‌رویه، گسترش کشاورزی، شهرنشینی و تغییرات اقلیمی مواجه هستند. این تهدیدات، حفظ و مدیریت پایدار جنگل‌ها و تنوع زیستی آنها را با چالش‌هایی مهم روبرو می‌سازد. هرچند صحبت از تلاش‌هایی برای حفظ و حراست جنگل‌های زاگرس از طریق اقداماتی مانند ایجاد مناطق حفاظت‌شده، طرح‌های احیای جنگل‌ و جنگل‌کاری، ترویج شیوه‌های مدیریت پایدار زمین و افزایش آگاهی در مورد اهمیت حفاظت از جنگل به میان آمده اما جوابگوی ابعاد تهدیداتی نیست که دامنگیر آنها شده است. در این نوشته تلاش شده تا پیشنهاد طرح نجات جنگل‎های زاگرس ارائه شود. شانس اجرای چنین طرحی در چهارچوب یک برنامه بین‎المللی و با مشارکت سازمانهای مردمی و مدنی با رضایت دولتهای منطقه میسر می‎باشد.

اهمیت جنگل‎های زاگرس

1. کانون تنوع زیستی

جنگل‌های زاگرس یکی از متنوع‌ترین اکوسیستمهای خاورمیانه است که میزبان گونه‌های پرشمار گیاهی و جانوری است و بسیاری از آن‌ها بومی منطقه هستند. زیستگاه گونه‎های متعددی از پستانداران، پرندگان، خزندگان و حشرات می‎باشند که در نوع خود منحصر بفرد هستند.

پوشش گیاهی

درختان بلوط: گونه های مختلفی از درختان بلوط از جمله (Quercus brantii) معروف به بلوط زاگرس و سایر گونه‎های نظیر (Quercus macranthera, Quercus infectoria) در جنگل‎های زاگرس غالب هستند.

درختان پسته: جنگل‎های زاگرس زیستگاه درختان پسته وحشی (Pistacia atlantica) است که جزء مهمی از اکوسیستم منطقه هستند.

درختان عرعر: گونه‎های مختلفی از درختان عرعر مانند (Juniperus polycarpos) و (Juniperus excelsa) را می‎توان در ارتفاعات بلند رشته کوه‎های زاگرس یافت.

درختان میوه وحشی: درختانی مختلف از جمله انار (Punica granatum)، انجیر (Ficus carica) و بادام (Prunus dulcis)  در سراسر جنگل‌های زاگرس پراکنده هستند.

گیاهان دارویی: جنگل‌های زاگرس از نظر گیاهان دارویی و معطر نیز غنی هستند، مانند آویشن وحشی (Thymus kotschyanus)، مریم گلی (Salvia spp.) و نعناع (Mentha spp.).

شکل 2. نمایی از آبشار بیشه در لرستان که بخشی از زیبایی‎های زاگرس است

منبع (iranpress.com)

گونه‎های جانوری

پلنگ زاگرس (Panthera pardus saxicolor): جنگل‌های زاگرس یکی از آخرین زیستگاه‌های این نوع پلنگ است که به شدت در معرض خطر انقراض قرار دراد. گونه‌ای شاخص برای تلاش‌های حفاظتی در منطقه است.

کل و بُز (Capra aegagrus): این بزهای وحشی در دامنه‌های صعب العبور و صخره‌های زاگرس زندگی می‌کنند، طوری که به خوبی با زمین‌های ناهموار سازگار هستند.

گوزن زرد (Persian fallow deer): یک گونه آهو است که زمانی بومی تمام خاورمیانه بود، اما در حال حاضر تنها در جنگل‌های زاگرس و اسرائیل زندگی می کند.

گراز وحشی (Sus scrofa): گرازهای وحشی در جنگل‌های زاگرس پرشمار هستند. گرازهای وحشی معمولا به دنبال غذا بوده و به پویایی اکوسیستم کمک می‌کنند.

گربه سیاهگوش (Eurasian lynx): گرچه سیاه گوش اوراسیا نادر و دست نیافتنی است، اما در کوه های زاگرس ثبت شده است، بویژه در جاهایی که امکان شکار پستانداران و پرندگان کوچکتر را داشته باشد.

پرندگان: جنگل‌های زاگرس زیستگاه گونه‌های پرشمار پرندگانی مانند کرکس ریشدار (Gypaetus barbatus‎)، عقاب طلایی (Aquila chrysaetos) و انواع پرندگان مهاجر می‎باشد.

شکل 3. چند نمونه از گونەهای جانوری جنگل‎های زاگرس

منبع (nationalgeographic.com)

2. کارکرد زیست محیطی و تامین منابع آب

جنگل‎های زاگرس نقش مهمی در ارائه کارکردهای اکوسیستمی مانند تنظیم جریان آب، جلوگیری از فرسایش خاک و تصفیه هوا دارند. به طور چشمگیری به فرایند ترسیب کربن کمک می‎کنند و با جذب دی اکسید کربن از جو، به کاهش تغییرات آب و هوایی کمک می‎کنند.

جنگل‎های زاگرس به عنوان عامل تامین منابع آب منطقه عمل می‎کنند و به تغذیه سفره‎های زیرزمینی و تنظیم جریان رودخانه کمک می‎کنند. این امر به ویژه در مناطق خشک و نیمه خشک حاشیه جنگلها که منابع آب کمیاب هستند، بسیار مهم است.

3. میراث فرهنگی و ارزش اقتصادی

جنگل‌های زاگرس به مدت هزاران سال سکونتگاه مردمان اصیل و دیرین منطقه بوده و از این لحاظ برای آنان دارای اهمیت ویژه فرهنگی و تاریخی می‎باشد. آداب و رسوم سنتی مردمان کرد و لر اغلب با جنگل‎ در هم آمیخته است، از جمله شیوه‎های جنگلداری پایدار، استفاده از گیاهان دارویی و باورهای معنوی.

جنگل‎های زاگرس از طریق ایجاد فرصتهایی برای تولید الوار، محصولات غیر چوبی (مانند میوه، صمغ، بنیشت، آجیل و گیاهان دارویی)، اکوتوریسم و ​​زنبورداری از فعالیتهای اقتصادی محلی حمایت می‎کنند. مدیریت پایدار این منابع می تواند با حفظ استمرار حیات جنگل‎ها، معیشت زاگرس‎نشینان را هم تامین کند.

4. ضرورت حفاظت و نجات جنگل‎های زاگرس

با توجه به تهدیدات مداوم جنگل‎زدایی، چرای بی‎رویه و انهدام زیستگاه‎ها، حفاظت از جنگل‎های زاگرس برای حفظ تنوع زیستی و سلامت اکوسیستم در سطح خاورمیانه و حتی جهان ضروری است. تلاش برای حفاظت و احیای این جنگل‌ها می‌تواند به اهداف حفاظتی گسترده‌تر و طرح‌های توسعه پایدار کمک کند.

 

مشکلات و تهدیدات

جنگل‌های زاگرس با مشکلات و تهدیدهای اساسی روبرو هستند که تمامیت اکولوژیکی و تنوع زیستی آن‌ها را به خطر می‌اندازد. در اینجا به برخی از چالش های کلیدی اشاره می‎شود:

1. جنگل‎زدایی و از بین رفتن زیستگاه

یکی از مهم‎ترین تهدیدها در مناطق زاگرس، جنگل‎زدایی است که عمدتاً ناشی از قطع غیرعلمی و غیرقانونی درختان، تبدیل جنگل به زمین کشاورزی، شهرنشینی و توسعه زیرساختها است. در نتیجه، مناطق وسیعی از زیستگاه جنگلی از بین رفته و منجر به نابودی و تخریب اکوسیستم شده است.

2. چرای بی‎رویه و تخریب خاک

چرای بی‎رویه دام(به ویژه بز و گوسفند)، خسارت قابل توجهی به پوشش گیاهی جنگل‎های زاگرس وارد کرده است. چرای بی‎رویه، نهایتا منجر به فرسایش خاک، از بین رفتن پوشش گیاهی و تخریب زیستگاه گونه‎های حیات وحش می‎شود.

جنگل‎زدایی، چرای بی‎رویه و شیوه‎های مدیریت ناپایدار زمین، تخریب خاک در جنگل‎های زاگرس را تشدید کرده است. فرسایش خاک، کاهش مواد مغذی خاک و بیابان‎زایی از مسائل جدی است که بر بهره‎وری و پایداری اکوسیستم جنگلهای زاگرس تأثیر گذاشته‎اند.

3. آفات و بیماریها

جنگل‌های زاگرس این روزها تحت تأثیر دو گونه آفت قرار گرفته‌اند که در نتیجه خسارات زیادی به درختان بلوط گرانبهای منطقه وارد شده است. بر اساس گزارش‌ها، 60 هزار هکتار از جنگل‌های زاگرس درگیر خشکی شدید و همچنین آفت‌هایی به نام «تورتریکس بلوط سبز» و گونه‌ای لوکوم شده است. برای مشاهده عکسهای حمله آفات به درختان بلوط جنگل‎های زاگرس به این لینک مراجعه شود: (en.isna.ir)

شکل 4. خشک شدن کامل (راست) و یک طرفه (چپ) درخت بلوط به دلیل آلودگی تنه و طوقه به بیماری زغال چوب

منبع (doi.org/10.1038/s41598-024-57298-2)

 

4. حوادث آتش‌سوزی

در سالهای اخیر آتش‌سوزی‌های جنگلی، اعم از طبیعی و انسانی، خطر قابل‌توجهی برای جنگل‌های زاگرس به‌ویژه در فصول خشک سال ایجاد کرده‎اند. این آتش‎سوزیها مناطق وسیعی از زیستگاه‎های جنگلی را از بین برده، حیات وحش را با خطر نابودی روبرو ساخته و فرآیندهای اکولوژیکی را مختل کرده‎اند.

5. الوار و شکار غیرمجاز

قطع غیرمجاز درختان برای تهیه الوار و شکار غیرقانونی حیات وحش از مشکلات فراگیر جنگل‌های زاگرس است. با وجود اسناد قانونی، اجرای مقررات اغلب ضعیف است و اجازه می‎دهد این فعالیت های غیرقانونی بدون کنترل ادامه یابد.

شکل 5. قطع غیرمجاز درختان به عنوان یکی از عوامل اصلی جنگل‎زدایی در زاگرس

منبع (tehrantimes.com)

 

5. تغییر اقلیم و عدم آگاهی ـ آمادگی

تغییرات اقلیمی شرایط محیطی جنگل‌های زاگرس را تغییر داده و بر الگوهای دما و بارندگی تأثیر گذاشته است. همچنین فراوانی و شدت رویدادهای جوی افزایش پیدا کرده است. این تغییرات می‎تواند پویایی اکوسیستم زاگرس را مختل کرده، بقای گونه ها را تهدید و خطرات موجود را تشدید نماید.

نبود آگاهی مردم در مورد اهمیت جنگل‌های زاگرس و اجرای ناکافی مقررات زیست‌محیطی منجر به تخریب مداوم اکوسیستم زاگرس شده است. در صورت نبود آمادگی دولتهای منطقه و مشارکت آگاهانه اجتماعی، تلاش‌های حفاظتی جنگل‎های زاگرس با مشکل مواجه خواهند شد.

 

 

طرح نجات جنگل‎های زاگرس

پرداختن به این مشکلات و تهدیدها نیازمند تلاش‌ هماهنگ سازمان‌های دولتی، ساکنان محلی، سازمان‌های مدنی و غیردولتی و سایر ذینفعان است. اجرای شیوه‌های مدیریت پایدار زمین، تقویت پاسبانان محیط زیست، ترویج طرح‌های حفاظتی مبتنی بر جامعه و افزایش آگاهی در مورد ارزش جنگل‌های زاگرس گام‌های اساسی در راستای حفاظت از این اکوسیستم حیاتی برای نسل‌های آینده است.

نجات جنگل‌های زاگرس نیازمند رویکردی چند وجهی است که به چالش‌های مختلفی که با آن مواجه هستند، رسیدگی ‌کند. در اینجا یک راه‎حل شامل برای کمک به حفظ و حراست از جنگل‎های زاگرس آورده شده است. با اجرای این راهکارها به شیوه‎ای هماهنگ و مشارکتی، ذینفعان می توانند برای حفظ و مدیریت پایدار جنگل‎های زاگرس با یکدیگر همکاری ‏کرده و از یکپارچگی اکولوژیکی و تنوع زیستی برای نسلهای کنونی و آینده اطمینان حاصل کنند.

‏

1. حفاظت و احیای جنگل

اقدامات لازم برای حفاظت از مناطق جنگلی موجود و ترمیم زیستگاه‌های تخریب‌شده را از طریق احیای جنگل‌ها، جنگل‌کاری و احیای طبیعی در بر می‎گیرد.

2. مدیریت پایدار زمین

ترویج شیوه‌های مدیریت پایدار زمین، از جمله چرای چرخشی، دارکشت‌ورزی (Agroforestry ) و تکنیک‌های حفاظت از خاک که برای کاهش فرسایش خاک، تخریب زیستگاه‎ها و نابودی تنوع زیستی دارای اهمیت است.

3. مشارکت و توانمندسازی جامعه

مشارکت ساکنان زاگرس، روستانشینان و ذینفعان در برنامه‎های حفاظت از طریق تصمیم‌گیری مشارکتی، ظرفیت‌سازی و طرحهای حفاظتی مبتنی بر جامعه در اولویت قرار دارند. توانمندسازی جامعه و تبدیل آنها به محافظان جنگل‎ها، حس مالکیت را تقویت می‎کند و پایداری ابتکارات حفاظتی را تضمین می‎کند.

4. درآمد جایگزین

حمایت از فرصت‌های درآمد جایگزین برای ساکنان وابسته به منابع جنگلی دارای اهمیت ویژه می‎باشد مانند اکوتوریسم، کشاورزی پایدار، محصولات جنگلی غیرچوبی، و کسب‌وکارهای دوستدار محیط زیست. تنوع بخشیدن به منابع درآمد باعث کاهش فشار بر جنگل‎ها و ارتقای تاب‎آوری اقتصادی می‎شود.

5. اجرای قانون و حاکمیت

تقویت مکانیسمهای اجرای قانون، افزایش اقدامات نظارتی و بازرسی و برخورد موثر قانونی در مبارزه با قطع درختان، شکار غیرقانونی و زمین‎خواری دارای جایگاه اساسی در نجات جنگل‎های زاگرس می‎باشد. اجرای مقررات و ایجاد مناطق حفاظت شده برای حمایت از اکوسیستم‎های جنگلی ضروری است.

6. سازگاری با تغییرات اقلیمی

توسعه راهبردهای سازگاری با تغییرات اقلیمی که به جنگل‌ها و ساکنان زاگرس کمک می‌کند تا در برابر پیامدهای تغییرات آب و هوایی مانند ریزگرد، سیلاب، خشکسالی و تغییر الگوهای دما و بارش مقاومت کنند. افزایش انعطاف‌پذیری مناطق جنگلی از طریق احیای آنها، مدیریت صحیح آبخیزها و حفاظت از تنوع زیستی، اقداماتی در راستای سازگاری اکوسیستم می‌باشند.

7. آموزش و آگاهی

افزایش آگاهی در مورد اهمیت اکولوژیک جنگل‎های زاگرس، حفاظت از تنوع زیستی، شیوه‎های مدیریت منابع پایدار و مزایای اجتماعی-اقتصادی حفاظت، همگی دارای اهمیت کاربردی هستند. برنامه‌های آموزشی، کارگاه‌ها و کمپین‌های اطلاع‌رسانی که مدارس، گروه‎های محلی، سیاست‌گذاران و عموم مردم را هدف قرار می‌دهند، می‌توانند فرهنگ مراقبت از جنگلها و محیط‌زیست را پرورش دهند.

8. تحقیق و پایش

تحقیقات علمی، بررسی تنوع زیستی و برنامه‌های پایش برای ارزیابی سلامت جنگل‌های زاگرس، راهگشای درک پویایی اکوسیستم و اطلاع‌رسانی در تصمیم‌گیری‌های حفاظتی می‎باشد. همکاری با مؤسسات تحقیقاتی، دانشگاه‌ها و سازمان‌های ذیربط به تولید داده‌های ارزشمند برای برنامه‎های حفاظتی مبتنی بر شواهد کمک می‌کند.

‏جدول زمانی و بودجه

در این نوشته، جدول زمانی به گونه ای طراحی شده است که منعطف و انطباق‎پذیر باشد و امکان تعدیل بر اساس نتایج نظارت و ارزیابی مداوم را فراهم کند. هدف، تضمین مدیریت پایدار جنگل و شیوه‌های حفاظتی است که بتوان آن را در درازمدت اجرا نمود.

همچنین یک نمونه طرح بودجه آمده است که شامل 8 بخش است و نیاز به تنظیم بر اساس نیازها و الزامات خاص پروژه دارد. یک رویکرد ساختاریافته برای تأمین مالی اجزای کلیدی را در طی چهار سال ارائه می‌کند. هزینه‎های راه‎اندازی اولیه و به دنبال آن بودجه ثابت برای اجرا، نظارت و سازگاری برای اطمینان از پایداری و موفقیت پروژه را دربر می‎گیرد.

جدول (1). جدول زمانی طرح نجات جنگل‎های زاگرس

توضیح: فاز 1: ‏‎ ‎حفاظت و احیای جنگل، فاز 2: مدیریت پایدار زمین، ‏ فاز 3: مشارکت و توانمندسازی جامعه، فاز 4: درآمد جایگزین، فاز 5: اجرای قانون و حاکمیت، فاز 6: سازگاری با تغییرات آب و هوا، فاز 7: آموزش و آگاهی

توجه: این جدول یک نمونه است و نیاز به تنظیم دوباره بر اساس نیازها و الزامات خاص پروژه دارد.

جدول (2). جزئیات طرح بودجه‏ بدون اشاره به مبالغ مورد نیاز

توضیح: کلیه هزینه‎های لازم در این طرح بودجه لازم است به نرخ روز برآورد شوند.

منابع:

اکبری، مهدی،1401، بررسی و واکاوی اجرای طرح مدیریت منابع جنگلی جنگل های زاگرس، هفتمین کنگره بین المللی توسعه کشاورزی و محیط زیست با تاکید بر برنامه توسعه ملل، تهران، https://civilica.com/doc/1492792

پناهنده، سمیه (ایرنا)، 1401، زنگ خطر خشکیدگی جنگل‌های زاگرس و زمانی برای شنیده شدن، https://www.irna.ir/xjJCdv

ثمری، داود، 1388، تحلیلی بر وضعیت مدیریت جنگل های حوزه رویشی زاگرس، فصلنامه پژوهشهای زراعی در حاشیه کویر، سال ششم شماره 2.  magiran.com/p951871

جزیره‎ای، محمدحسین و ابراهیمی رستاقی، مرتضی ،1392، جنگل شناسی زاگرس، انتشارات دانشگاه تهران، شابک: 9789640347584.

محمدعلی فتوکیان، کاظم نصرتی، خسرو ثاقب طالبی و علی منتظری، 1397، میزگرد: نگاهی به گذشته مدیریت جنگل ها و ‏راهبردهای پیشنهادی برای مدیریت بهینه آن، طبیعت ایران جلد 3، شماره 6، ‏DOI: 10.22092/irn.2019.118215‎

محمدهادی معیری، احمد عابدی سروستانی، محمدرضا شهرکی و زهرا میرهاشمی، 1399، سرمایه اجتماعی و مشارکت: پژوهشی ‏در بین جنگلنشینان جنگلهای زاگرس استان کهگیلویه و بویراحمد، فصلنامۀ علمی پژوهش و توسعه جنگل، جلد 6، شماره 1، ‏صفحه27-15. ‏

همشهری آنلاین، 1403، نجات زاگرس با الگوی ۳ کشور اروپایی | مرگ یک پنجم مساحت جنگل‌های زاگرس | جنگلداری اجتماعی چگونه زاگرس را احیا می کند؟، https://40211599.khabarban.com

Azad Henareh Khalyani, Audrey L. Mayer, Spatial and temporal deforestation dynamics of Zagros forests (Iran) from 1972 to 2009, Landscape and Urban Planning, Volume 117. 2013. Pages 1-12, ISSN 0169-2046, https://doi.org/10.1016/j.landurbplan.2013.04.014.

Department of Environment, Government of the Islamic Republic of Iran (DOE/GOIRI). 2004. Conservation of Biodiversity in the Central Zagros Landscape Conservation Zone. Zagros Project Office. Available at: http://www.irandoe.org/zagros/Docs/Doc28.pdf

Fattahi M. 1995. The rule of public participations on restoration of Zagros forests. Research institute of forest and rangelands. Technical report. p. 23.

Jalal Henareh Khalyani, Manouchehr Namiranian, S. M. Heshmatol Vaezin and Jahangir Feghhi, 2014. Development and evaluation of local communities incentive programs for improving the traditional forest management: A case study of Northern Zagros forests, Iran. Journal of Forestry Research 25(1): 205−210. DOI 10.1007/s11676-013-0399-9

Jazirehi MH, Ebrahimi M. 2003. Silviculture in Zagros (1st edition). Tehran: University of Tehran Press (in Persian). Kant S. 2000. A Dynamic Approach to Forest Regimes in Developing Economies. Ecological Economics, 32(2): 287−300.

Mohsen Japelaghi, Mehdi Gholamalifard, Kamran Shayesteh, Spatio-temporal analysis and prediction of landscape patterns and change processes in the Central Zagros region, Iran, Remote Sensing Applications: Society and Environment, Volume 15, 2019, 100244, ISSN 2352-9385,

Pourhashemi M, Mohajer MRM, Zobeiri M, Amiri GZ, Panah P. 2004. Identification of forest vegetation units in support of government management objectives in Zagros forests, Iran. Scandinavian Journal of Forest Research,19 (Suppl. 4): 72−77.