گۆڤاری تیشک ژمارە ٧٠
هەڵسەنگاندن
لە ماڵپەڕی ناوەندی لێکۆڵینەوەی کوردستان – تیشک بڵاوکراوەتەوە: 02.10.2024
ساڵح، کازیوە(٢٠٢٤): کولتووری ژینوساید. گۆڤاری تیشک، ٢٥، ٧٠، ل. ٤٠٥–٤٠١ . https://tishk.org/ku/2024/09/26/tishk-magazine-summer-2024-vol-25-no-70/
کتێبی Genocide Culture: Cultural Habitus, Ethnic Engineering and Religious Doxa[1]
کولتووری ژینوساید: هابیتوسی کولتووری، ئەندازیاری نەتەوەیی و دۆکسای ئایینی
ئەم کتێبە نووسینی دوکتور کازیوە “ساڵح”ـە و لە لایەن وەشێنەری نێودەوڵەتی
(ڕاوتڵج )ەوە، لە دوو توێی دوانزدە بەش و ٣١٤ لاپەڕەدا چاپ و بڵاوکراوەتەوە.
بەر لەوەی دەربارەی ناوەڕۆکی کتێبەکە بە کورتی بدوێین، بە چەند دێڕێک باس لەوە دەکەین بۆ هەڵاواردنی تێگەیشتنی هەڵە لە وەرگێڕان، پێویستە هەردوو چەمکی هابیتۆس و دۆکسا وەکوو خۆیان دابنرێنەوە. ئەمانە دوو چەمکی فەلسەفەی کۆمەڵایەتین و لە ڕوانگەی کۆمەڵناس و بیریاری فەڕەنسی (پیێر بۆردیۆ )وە بەکار هێنراون. لە کتێبەکەدا کۆمەڵێک پێناسەیان بۆ کراوە، کورتترینیان: دۆکسا ئەو ڕاستییە پرسیار نەکراوانەیە کە کۆمەڵگا وەکوو شتێکی سرووشتی و ئاسایی وەریدەگرێت. دۆکسا جیاوازە لە دۆگما، بەڵام هەردوو چەمک لە ناو یەکدا کاران. لەبەر ئەوەی دۆگماش وەرگێڕانی بۆ نەکراوە، چاکترە دۆکساش وەرگێڕانی بۆ نەکرێت.
نووسەر بەم کۆدە دەتباتە نێو کتێبەکە و گفتوگۆکانەوە:
“سەبارەت بە بەشداریی ئەکتەرە دەوڵەتییەکان ( State actors ) لە ژینوسایدی کوردەکاندا، بە شێوەیەکی باو لە بەرنامە تەلەفزیۆنییەکان دەبیستین کە تاوانباران تەنیا “عەبد ئەلمامور” بوون- یان بە واتایەکی ڕستەیی لە عەرەبییەوە وەرگێڕدراو: “من کۆیلەی فەرمانڕەوام”. بە واتایەکی تر تاوانباران تەنیا فەرمانیان جێبەجێ دەکرد و تەنیا کارەکانیان ئەنجامدەدا، ئەوان تاوانێکیان نییە، تەنها فەرمانیان پێکراوە. ئایا ئەم لێدوانە جێی متمانەیە؟”
لە ڕێگەی خوێندنەوەی ڕەفتار و نێتی قسەکەر و ژێڕ ڕکێفکەوتە و سەردەستەخستنی فەرمانکار دەمانباتە نێو دنیای دۆکسا و هابیتۆس کە دوو بنەمان لە بنەماکانی ژینوسایدی کولتووری.
لەوانەیە هەندێک پێی وابێت هابیتۆس کۆی خووە. بەڵام هابیتۆس تەنیا خوو نییە، بەڵکوو کۆی ئەو ئەکتەرانەیە کە مرۆڤ بە هۆیانەوە ئاراستەی جیهانی کۆمەڵایەتی و سیاسی دەکات.
بۆردیۆ، وەکوو ئاماژە بۆ خوو، نۆرم، بەها، هەڵوێست، ڕەفتارەکانی گرووپێکی کۆمەڵایەتیی دیاریکراو (یان چینێکی کۆمەڵایەتی) و ژینگە دروستکراوەکەیان دەریدەخات.
ئەم چەمکانە و چەمکەکانی کولتووری ژینوساید، ئەکتەری مەدەنی ( Civic actors ) و ئەندازیارکردنەوەی نەتەوەیی بەکار هاتووە بۆ ئەوەی خوێندنەوەی سۆسیۆلۆژیای توندوتیژی و سایکۆلۆژیای کولتووری نەتەوەی عەرەب و کۆمەڵگەی عێراقی لەپێش و لەگەڵ بوونی بەعسدا بخوێنیتەوە کە بوون بە هۆی توندوتیژیی سیاسی و لەوێشەوە ژینوسایدی کورد لە ناوچەکەدا. هەروەها پشتگیریی ئارگیۆمێنتی نووسەر دەکەن، کە دەڵێت:ڕوودانی ژینوساید نابێت بخرێتە ئەستۆی تاکە کەس، ژینوسایدەکانی کوردیش لە عێراقدا ( فەیلی، بارزانی، ئەنفال، هەڵەبجە و ژینوسایدی ئێزدییەکان) کەم دەکرێتەوە ئەگەر بخرێتە ئەستۆی تاکە کەس وەکوو سەدام، یان تاکە حزب، وەکوو حزبی بەعس. لەوێوە لە ڕابردوو و لە ژیانی ڕۆژانە، سیاسەت، مۆڕاڵ و ڕەفتاری عەرەب و ئایینیان دەکۆڵێتەوە.
ئەم کتێبە لە دوو بەش پێک هاتووە . بەشی یەکەم تیۆرییە و چەمکسازی و شیتەڵی ئەو چەمکانەی لەخۆگرتووە کە نووسەر خۆی دروستی کردوون و دەرئەنجامەکانی بەو نموونە و کەیسانە دەسەلمێنێت کە پێوەری کۆمەڵایەتی، سیاسی، ئایینی، بەڕێوەبردنی کۆمەڵگای عێراقی و عەرەب بەر لە دەستبەکاربوونی حزبی بەعس دەردەخات. بەشی دووەم تەرخانکراوە بۆ کۆنتێکستکردنی ئەزموونەکانی تاکی کورد، لە ڕێگەی چاوپێکەوتنی نیمچە پێکهاتە و ئەزموونی ژمارەیەک لە کوردانی دانیشتووی باشوور و هەندێ عەرەبیش. ئەزموونەکانی ژینوساید و چەوسانەوەی کورد دەخرێتە چوارچێوەی تیۆرییەکانی بەشی یەکەمەوە پاش پێشەکی، بەشەکانی پێک هاتوون لە:
١-پێشینە: کورتەیەک دەربارەی مێژووی کورد
بەشی یەکەم چەمکسازیی کولتووری ژینوساید
٢- ناساندنی کولتووری ژینوساید: کولتووری ژینوساید، ئەکتەرە مەدەنییەکان
Civic actors))، ئەندازیاریی نەتەوەیی.
٣- هاندانی کولتووری ژینوساید: خێڵەکییەتی، سەندرۆمی سەرکردە، پێکهاتەی کایە گشتی و تایبەتەکان.
٤- دەستپێکردنی کولتووری ژینوساید: کولتووری پێشوەختە، ترس و دڵەڕاوکێی ئەخلاقی و دۆکسای عێراقی.
٥- پەرەسەندنی کولتووری ژینوساید: ناسیۆنالیزمی عەرەبی، توندوتیژیی کۆمەڵایەتی و سیاسی و ئۆرێنتڵایزکردنی دەرەکی.
٦-قووڵبوونەوە – جەختکردنەوەی کولتووری ژینوساید: دۆکسای ئایینی، هابیتوسی ئایین-کولتووری و ئایدۆلۆژیای دیستیک/ خودایی.
٧- جیاکردنەوەی کولتووری ژینوساید لە ژینوسایدی کولتووری: کولتووری کولتوورکوژ، کولتوورسازی و تافی سەرەوژوور.
بەشی دووەم بە کۆنتێکستکردنی کولتووری ژینوساید
٨- بە دامەزراوەییکردنی بەعسییەت و بە بەعسکردنی دامەزراوەکان: کولتووری ژینوسایدی دامەزراوەیی، خۆبەرهەمهێنانەوەی ئۆتۆپیک و کۆمەڵگەی سەربازی.
٩- کولتووری ژینوساید لە ڕێگەی زمانکوژییەوە: سیاسەتی پەروەردەی زمان، دەوڵەتی سەدامی و مردنی سەرمایەی زمانەوانی.
١٠- کولتووری ژینوساید لە پەروەردەی ئاسمیلەکراو: نەهێشتنی نەخوێندەواری، بە بەعسکردن و سەربازیکردنی پەروەردە و سیاسەتی ژمارەدان بە ناسنامە.
١١- کولتووری ژینوساید لە چوارچێوەی خاک و ئەندازیاریی دیموگرافیدا: دەستبەسەرداگرتن، لەناوبردنی دیموگرافی و بە یاساییکردنی کردەوە نایاسایییەکان.
١٢ ئەنجام
لە پێشەکی ئەم کتێبەدا کە گوگڵ بە خۆڕایی دایناوە، نووسەر دوو خاڵی جیاواز بۆ دوو چینی جیاوازی نێودەوڵەتی دەورووژێنێت.
یەکێکیان ئاماژە بەوە دەکات، چەمکی کولتووری ژینوساید کە ئەو دروستی کردووە لە زۆر کایەدا لە ڕۆژهەڵات و ڕۆژاوادا دەبینرێت، بۆ نموونە لەنێوان پەیوەندیی نێوان پەنابەر و وڵاتی خانەخوێی ە خۆیدا، کۆمەڵگە ڕەسەنەکان و داگیرکارانی وڵاتەکانیان، لە هەموو پەیوەندییەکی کۆڵۆنیالیزم و کۆڵۆنیکراودا دەبینرێت، بۆ ئەوەی وردە توندوتیژییەکان گەورە نەبن و هانی توندوتیژیی دەوڵەت نەدات، پێویستە لەو خاڵەوە چارەسەر بکرێت. بەڵام وەکوو دەڵێت، “من شارەزای کولتوور و زمان و لایەنە سیاسی و مێژووی و کولتووری و کۆمەڵایەتییەکانی عێراقم، بانگی پسپۆڕان دەکەم کە ئەم لایەنە لەو کۆمەڵگایانەی تێدا پسپۆڕن لێک بدەنەوە بۆ ئەوەی کێشەکان نەگەن بە بنبەست”.
سەبارەت بە سیاسییەکانی دنیاش نووسەر ئاماژە بەوە دەدات ئەگەر کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بیانەوێت کێشەی عێراق کۆتایی پێ بهێنن و بیانەوێت کورد لە ژینوساید بپارێزن، ئەوانەی بانگەشەی پاراستنی ئایینی دەکەن، پێویستە شارەزایانە شۆڕببنەوە نێو عەقڵ و کولتوور، هابیتوسی عەرەب و بەتایبەتی تر دۆکسای عێراقی. هەرگیز کۆتاییی سەدام و حزبی بەعس کۆتایی بە چەوساندنەوە و ژینوسایدی کورد ناهێنێت. هەروەها عێراقییەکانیش ئەگەر دەیانەوێت ئاسایشی ژیان و سەروەریی خۆیان بپارێزن، پێویستە ئەو ڕاستییانە دەربارەی مۆڕاڵ، ڕەفتار و کولتووری ڕۆژانە، سیاسەت و ئایینی خۆیان بزانن و بیگۆڕن. ئەگینا هەر کارێکی دی وەکوو ڕابردوو تەنیا دەبن بە بانگەشە.
باس لەوەش دەکات ئەمە یەکەم کتێبە لە زنجیرەی سێ کتێب کە ساڵانێکە کاری لەسەر کردووە، وەکوو دەڵێت: “ڕووداوەکان لە من خێراتر دەڕۆن، زۆر شت لەوانەی ٢٠١٢ لێکدانەوەم بۆ کردوون هاتنەئاراوە و بوون بە لۆژیکی ژیان لە جیهاندا نەک تەنیا لە ناو عێراقدا.
سێ لە دیارترین پسپۆڕانی ئەم بوارە بەم شێوەیە باسی ئەم کتێبەیان لەسەر بەرگەکەی کردووە:
پرۆفسۆر ئەندرۆ وەڵفەرد، لە زانکۆی مانیتۆبا لە کەنەدا دەڵێت: “د. کازیوە ساڵح شیکارییەکی نوێ/ ئۆریجیناڵ پەرەپێدەدات کە چۆن جیاوازیی گرووپ و هەستی نەهێشتنخوازی دەتوانرێت لە دەروونناسیی کولتووری تاک و دامەزراوە کۆمەڵایەتییە کولتوورییەکاندا بچەسپێنرێت، ئەمەش ئاسانکاری بۆ ئەنجامدانی ژینوساید دەکات. کتێبەکەی یەکێکە لە یەکەم کتێبەکان کە دیدێکی باڵا و تیۆری دەهێنێتە نێو توێژینەوەی ژینوساید و لێکۆڵینەوە لە ژینوسایدی رژیمی بەعس دژی کورد.”
پرۆفسۆر دانیال فایرشتاین، لە زانکۆی نیشتمانیی ترێس دی فێبرێرۆ لە ئەرژانتین دەڵێت: “ژینوساید پێویستی بە شیکردنەوە هەیە لە چوارچێوەی پۆلەکانی کۆمەڵناسیی کلاسیکدا. بە گرنگیدان بە توێژینەوەی کەیسی کورد لە عێراق، کازیوە ساڵح بەشدارییەکی گەورە پێشکەش دەکات بۆ تێگەیشتن لە کارایی و ئامانجی پراکتیزە کۆمەڵایەتییە ژینوسایدییەکان و ڕۆڵی کولتوور لە ژینوسایددا”.
پرۆفسۆر گریگۆری ئێچ ستانتۆن، سەرۆک و دامەزرێنەری چاودێریی ژینوساید لە ئەمریکا دەڵێت: “کازیوە ساڵح لە ڕەگ و ڕیشەی کولتووری ژینوسایدەکانی کورد دەکۆڵێتەوە. کازیوە ساڵح نیشان دەدات کە دابەشبوونە سیاسییەکان دۆکسە قووڵترەکان (باوەڕی قبووڵکراو) دەگرێتەوە کە نەتەوە و ئیمپراتۆرییەتەکان دەشکێنن. لێمکین پێی وابوو کە ژینوساید کولتوورییە. ژینوسایدەکانی کورد هەوڵێک بووە بۆ لەناوبردنی کولتووری کوردی”.
ئەو بەشانەی کە دەستنیشانکراون کە سوود لەم کتێبە وەردەگرن بریتین لە: ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، مێژووی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، کوردۆلۆژی و دراساتی کوردی، سیاسەتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، پەیوەندیی نێودەوڵەتی، سایکۆلۆژیای کولتووری، مێژووی ئیمپراتۆری و کۆڵۆنیالیزم، توێژینەوەی ئاسایش و سەروەریی وڵات، ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکانی کۆچ و ڕەوەندی ئاشتیپارێزی، توێژینەوەی ئاشتی، سیاسەتی ڕەگەزی و نەتەوەیی، کۆمەڵناسی و سیاسەتی کۆمەڵایەتی، کۆمەڵناسیی ڕۆشنبیری، کولتوورناسی، توێژینەوەی دیموگرافی، زانستە مرۆیییەکان، توێژینەوەی ڕەفتارە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکان، ڕەفتارناسی، ئانترۆپۆلۆجی.
ئەم کتێبە لە ١٥ی ڕەزبەر (مانگی ١٠)وە لە کتێبخانەکان و کتێبفرۆشییەکانی دنیادا بڵاودەکرێتەوە و لە ٢٥ی گەلاوێژ ( مانگی ٩) دەتوانرێت بە داشکانی لە سەدا بیست لە ژمارەیەکی زۆر لە ماڵپەرەکانەوە داوا بکرێت و بە سێ فۆرمی جیاواز دەست دەکەوێت. نووسەر ئەم کۆدەت پێ دەبەخشێت بۆ ئەوەی داشکانی کاتی لە سەدا ٢٠٪ت دەست بکەوێت.
Hb: 978-1-032-31258-3
لە مەڵپەڕی وەشێنەرەکە هەرزانترە هەتا لە بازارەکانی دی:
https://www.indigo.ca/en-ca/books/kaziwa-salih/
https://www.amazon.ca/Genocide-Culture-Cultural-Engineering-Religious/dp/1032312580
*کازیوە ساڵح، هەڵگری دکتۆرایە لە بواری ژینوسایدەکانی کورد لە عێراق و سۆسیۆلۆژی توندوتیژی و پۆست-دکتۆرا لە بەشی توێژینەوەی ئۆرێنتاڵ، خاوەنی ژمارەیەک کتێبی چاپکراوە و لێکۆڵینەوەی ئەکادیمییە لە جۆرناڵە نێودەوڵەتییەکاندا.
[1] Salih, Kaziwa. Genocide Culture: Cultural Habitus, Ethnic Engineering, and Religious Doxa. Oxfordshire, London, New York: Routledge, 2024.
