ساڵحی ئەسڵ، ناسر (٢٠٢٥): سیاسەت و هەڵوێستەكانی حیزبی توودەی ئێران سەبارەت بە بزوتنەوەی كورد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان. گۆڤاری تیشک، ٢٧، ٧٢، ل. ٢١٢–١٩٩. https://doi.org/10.69939/TISHK0072

DOI 10.69939/TISHK0072

بەرایی:

لە بەراییدا بە پێویستی دەزانم بەستێنی مێژوویی پێوەندیدار بە بابەتەکە ڕوون بکەمەوە، چونکە ڕووداوە مێژووییەکانی ئێران كتوپڕ و لە ناكاو نەبوون، بەڵكوو بەستێنی ئەو ڕووداوانە بەشێوەی جیاواز لە كۆمەڵگای نەتەوەکانی ئێراندا هەبووە و هەنگاو بە هەنگاو چەكەرەیان كردووە و بەرەو پەرەگرتن و پێشكەوتن چوون، تا ئەو كاتەی دەرفەتیان بۆ لواوە و لە كۆمەڵگادا پراكتیزە كراون.

داگیركردنی وڵاتی ئێران لە لایەن هێزە هاوپەیمانەكانەوە لە ڕێكەوتی 3ی خەرمانی 1320 ی هەتاویدا، بە خاڵێكی وەرچەرخان و قۆناغێكی نوێ لە مێژووی هاوچەرخی ئێرانی دادەنرێت. گرنگترین دەرهاویشتەكانی ئەو وەرچەرخانە هەڵوەشاندنەوەی ئەرتەشی شای ئێران و وەلانانی ڕەزاشا پەهلەوی بوو، كە بۆ ماوەی نزیك بە 20 ساڵ لە ئێراندا دەسەڵاتدار بوو. بە ڕووخانی دەسەڵاتی دیكتاتوریی ڕەزا شا و ئازادبونی زیندانییە سیاسییەكان، گەڕانەوەی دوورخراوەكان لە دەرەوەی وڵات، دامەزاندنی حیزب و ڕێكخراوەی سیاسیی دەستی پێ کرد. بزاڤی ئازادیخوازی و ڕزگاریخوازیی نەتەوەکان لە وڵاتی فرەنەتەوە و ئایینزای ئێراندا سەریان هەڵدا، كە بوو بە هۆكارێك بۆ تێكۆشانی بیری ئازادیخوازانەی نەتەوەكانی ئێران. لەم قۆناغەدا حیزبی توودەی ئێران، یەکێک لە سەرەکیترین حیزبە چەپەکانی ئێران بوو. لە ئەم لێكۆڵێنەوەیەدا، باسی سیاسەت و هەڵویستەكانی حیزبی توودەی ئێران، لە سەر بزاڤی ڕۆژهەڵاتی كوردستان لە چەند قۆناغی هەستیاردا دەكەم. دیارە لەم لێكۆڵێنەوەیدا مەبەست ئاوڕدانەوە و شرۆڤەكردنی میژوویی حیزبی توودە نییە، بەڵكوو تەنیا باسكردنی گوشەنیگایەكە سەبارەت بە كارتێكەریی سیاسەت و بۆچوون و هەڵویستەکانی ڕێبەرایەتیی حیزبی توودەی ئێران، سەبارەت بە خەباتی ڕەوای نەتەوەی كورد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستاندا.

دامەزرانی حیزبی توودەی ئێران:

 حیزبی توودەی ئێران لە لایەن ژمارەیەك كەسایەتیی ڕووناكبیر، سۆسیال دیموكرات و ماركسیستەوە كە بە گرووپی 53 كەس ناسرابوون و تازە لە زیندانی ڕەزاشا ئازاد كرابوون، وەك، میرزا سلێمان ئەسكەندەری، ئیرج ئەسكەندەری، ڕەزا ڕوستا، ئیحسان تەبەری، عەبدولحوسێن نووشین، دوكتۆر ڕەزا ڕادمەنش، بوزورگ عەلەوی، فەرەیدوونی كەشاورز و خەلیل مەلەكی و چەندین كەسایەتیی دیكە، “لە10ی ڕەزبەری ساڵی 1320ی هەتاوی”دا، لە ماڵی میرزا سولەیمان ئەسكەندەری لە تاران، دامەزرا. ⁽¹⁾ “ئیرەج ئەسكەندەری” (1378)

حیزبی توودە سەرەتا وەك حیزبێكی دیموكرات و ڕیفۆرمیست، نەك ڕادیكاڵ و كۆمۆنیست هاتە مەیدان و خۆی بە نوێنەری تاقە چینێكی كۆمەڵایەتی دانەدەنا، بەڵكوو وەك حیزبی تێكڕای چین و توێژە ئازادیخواز و پێشكەوتنخوازەكانی ئێران، دامەزرانی خۆی ڕاگەیاند. سیاسەت و بەرنامەكانی لە سەر ئاستی نێوخۆی ئێراندا بەرگریكردن لە بەرژەوەندییەكانی ئێران و وەدیهێنانی دیموكراسی و ڕیفۆرمی كۆمەڵایەتی و ئابووری بوو و، لە سەر ئاستی دەرەوەش، خەبات دژ بە فاشیزم و نازیسم بوو. ئەم قۆناغە لە مێژووی خەباتی سیاسیی حیزبی توودەی ئێران، بە قۆناغی زێڕینی حیزبی توودە ناسراوە، كە توانیی بە سەدان هەزار كەس لە خەڵكی ئێران و بە تایبەت زۆربەی هەرە زۆری ڕووناكبیران، نووسەران، شاعیران، كەسایەتییە ناودارەكان لە دەوری بەرنامە و سیاسەتەكانی خۆی كۆ بكاتەوە. لەو سەردەمە زێڕینەدا حیزبی توودەی ئێران، توانیی وەك حیزبێكی یاسایی ئۆپۆزیسیۆن لە سەر شانۆی سیاسیی ئێراند، بە كاندیدكردنی (62) ئەندامی خۆی، كە (10)یان لە ڕێبەرایەتیی حیزبدا بوون، بەشداری لە هەڵبژاردنەكانی خولی چاردەهەمی “مەجلیسی شوورای میللیی ئێران” بكات. ئەو هەڵبژاردنە لە پاییزی ساڵی 1322ی هەتاویدا، کرا و حیزبی توودە توانیی 13%ی كۆی دەنگەكانی خەڵكی ئێران وەدەست بهێنێ و 8 نوێنەر بنێرێتە مەجلیسی شوورای میللی. (هەمان سەرچاوە “1”).

نفووز و دەسەڵاتی حیزبی توودەی ئێران، بە وەرگرتنی 3 پۆستی وەزارەتەكانی (فەرهەنگ، تەندروستی، پیشە و هونەر)، لە حكوومەتەكەی قەواموڵسەڵتەنەدا گەیشتە چڵەپۆپەی قۆناغی كار و تێكۆشانی سیاسیی ئەو حیزبە. بۆیە ئەم قۆناغە لە مێژوویی سیاسیی حیزبی توودەی ئێراندا بە چاخی زێڕین لە مێژووی سیاسیی ئەو حیزبە ناسراوە. بەڵام حیزبی توودە، لەم چاخە زێڕینەی خۆیدا لە ئاستی پرسە سیاسی و نەتەوایەتییەكانی نەتەوەکانی ئێران بە گشتی و بە تایبەت سەبارەت بە پرسی سیاسی و نەتەوەیی گەلی كورد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستانی بە تەواو بێهەڵوێست و بێدەنگ بوو، چونكە نە لە یەكەمین بەیاننامەی دامەزرانی حیزبی توودەی ئێران و، نە لە مەرامنامە و كۆنفراسی یەكەمی ساڵی 1321ی هەتاوی و نە لەو گەڵاڵەیەدا كە لە لایەن فراكسیۆنی حیزبی توودەوە پێشكەش بە مەجلیسی چاردەهەم كرابوو، باسێكی لە سەر پرسی سیاسی و نەتەوایەتی و خواست و ویستە ڕەواكانی نەتەوەکانی ئێرانی تێدا نەبوو. كە وا بوو حیزبی توودە بە چەسپاندن و خۆحەشاردان لە ژێر عینوانی “پاراستنی یەك پارچەیی خاكی ئێران” وەك ئامانجی بەرژەوەندیی سیاسی و باسنەكردن لە پرسە سیاسی و نەتەوایەتییەكانی نەتەوەکانی ئێران، لەگەڵ شۆڤێنستەكانی نەتەوەی باڵادەستیی فارسدا لە سەنگەرێكدا بووە. بەو شكڵ و شێوازە خۆی لە مەزنترین پرسە سیاسی و نەتەوایەتییەكانی نەتەوەکانی ئێران دزیبووەوە. ئەوەش كە لە ئەساسنامەی حیزبی توودەی ئێراندا سەبارەت بە “ئازادی كەمینەكان لە ڕووی ئاینی و فەرهەنگییەوە” یا خود “یەكسانی و دادپەروەریی كۆمەڵایەتی لە نێوان هەموو ئەندامانی “میللەتی ئێران”دا بێ جیاوازیی ئاینی و نەژادیی تاكەكان قسەی لێ كرابوو. مەبەست لە كەمینە ئاینییەكانی وەك جوو، زەردەشتی، ئاسووری بوو، نەك نەتەوە غەیرە فارسەكانی وەك كورد، ئازەر، بەلووچ، عەرەب و توركەمەن. كە وابوو بێهەڵوێستیی حیزبی توودەی ئێران، لە ئاستی پرسە سیاسی و نەتەوایەتییەكانی نەتەوەکانی ئیران و جووڵانەوەی مافویستانەی نەتەوەی كورد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان، ڕاستییەكی مێژووییە. چونكە میژووی سیاسیی حیزبی توودەی ئێران، لێوانلێوە لە دوژمنایەتی، چەواشەكاری و نكوڵیكردن لە بزاڤی مافویستی و ئازادیخوازیی نەتەوەی كورد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان، بە تایبەت لەگەڵ ڕێبەر و ڕێكخەری جووڵانەوەی مافخوازانەی گەلی كورد، واتە حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئێران. چونكە حیزبی توودەی ئێران، لە ڕاستیدا هەڵگری بیری چەپی یەكیەتیی سۆڤیەتە و، داپوشراوە بە بیری شوڤینستیی ئێرانی و نەتەوەی باڵادەستی فارس. واتە لە سەر بنەمای بیرۆکەی یەك نەتەوە، یەك زمان و یەك وڵات بووە. لەو ڕوانگە و تێروانینەوە، بیری چەپی دواكەوتوویی لە دووتوێی دەیان كتێب و ڕۆژنامە و نامیلكەدا بڵاو دەكردەوە.

سیاسەتكردنی حیزبی توودەی ئێران، لە كۆماری كوردستانەوە تا سەرەتای شۆڕشی نەتەوەکانی ئێران:

 بیری چەپی كلاسیك و شێوەی دەسەڵاتداریی یەكیەتیی سۆڤیەت لە لایەن ڕووناكبیرانی حیزبی توودەی ئێرانی بە شێوەیەك شرۆڤە دەکرا و لێک دەدرایەوە كە سیستەمێكی هاوشێوەی دەسەڵاتداریی یەكیەتیی سۆڤیەت، دەیتوانی پرسە سیاسی و نەتەوایەتییەكان، مافی یەکسانیی ڕەگەزی، ئازادییەكان، پێشكەوتنی هەمەلایەن و جیاوازییەكانی كۆمەڵگای نەتەوەکانی ئێران چارەسەر دەكات. ئەو شێوە تێڕوانینە، فەزای زاڵی چەپی كلاسیكی ئەو سەردەمی كۆمەڵگای ئێران بوو. ئەو شێوە تێڕوانینەی چەپی كلاسیك لە ئێراندا كاردانەوە و كارێگەریی لە سەر ڕووناكبیرانی كوردیش دانابوو. نەمر مامۆستا هەژار لە شێعرێكدا دەڵی:

”ستالین پێشەوایە، بۆ كوردان وەك باب وایە.” ⁽²⁾.”عەبدوالڕەحمان شەرەفكەندی”. (2004)

پێداهەڵگوتنی ڕووناكبیرانی ئێرانی و كورد بە سیستەمی دەسەڵاتداریی یەكیەتیی سۆڤیەت، بۆ ژیانیكی ئازاد و پڕ لە بەختەوەری، گەیشتبووە ئاستێک کە بە ڕزگاریدەری مرۆڤایەتی و بە باشترین نموونەی دەسەڵاتدارییان دەزانی. بەڵام لە وەها كەشوهەوایەكدا سیاسەت و هەڵوێستی حیزبی توودە بەرامبەر بە یەكەم ڕێكخراوی سیاسی و نەتەوەیی واتە (كۆمەڵەی ژیانەوەی كورد) ژ.كا.ف كە وەك ڕێكخراوێكی نەتەوەیی و كوردستانی كە لە 25ی گەلاوێژی 1321ی هەتاویدا لە مەهاباد دامەزرا، حیزبی توودە موخالیفی سەر سەختی كۆمەڵەی ژێکاف بوو و، بەردەوام بە دژی ژێکاف هەڵویستی دەگرت و بە دەستكردی ئینگلیسی دەزانی و لە لای بەرپرسانی باڵای یەكیەتیی سۆڤیەت بۆ (ژ.ك)ی تێ دەچاند. بۆیە حیزبی توودە زۆری هەوڵ دا ژێكاف لاواز بكا و بیتوێنێتەوە. كەوابوو ئەو شێوە ڕوانینەی حیزبی توودەی ئێران، هەڵقوڵاوی بیری شۆڤێنیستیی نەتەوەی باڵادەست واتە فارس بوو، نەك بیری چەپێكی پێشكەوتوو. چونكە خۆبەزلزانی و لوتەرزیی حیزبی توودە وەكوو ڕێكخراوێكی سەرانسەری لە ئێراندا، مافی بە ڕێكخراوێكی سەربەخۆی كوردی لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان نەدەدا. مامۆستا هەژار لە كتیبی “چێشتی مەجێور”دا ئاوا باسی ڕۆڵی تێكدەرانەی حیزبی توودە دەكات: “حیزبی توودە كە سەر بە ڕووسان بوو، لە ئێراندا زۆر بەهێز بوو، نەیتوانیبوو لە موكریان خۆی دیار بدا”. لە درێژی باسەكەیدا مامۆستا هەژار دەڵێ: ڕۆژێك قازی لە تەورێز گەڕاوە و كۆی كردینەوە و گوتی: “قولی یۆف (لێپرسراوی شووڕەوی لە تەورێز) گوتوویە، ئێمە جگە لە توودە هیچ حیزبێك قبووڵ ناكەین، دەبێ خۆتان حەل كەن و ببنە توودە”. ⁽³⁾. (عەبدولڕەحمان شەرەفكەندی). (2007).

كاتێك ڕێبەرانی بزاڤی ئازادیخوازیی نەتەوەیی لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان، “حیزبی دێموكراتی كوردستان”یان لە سەر بناغەی تەشكیلاتی ژێكاف، لە ساڵی 1324ی هەتاویی دامەزراند، نەتەوەی كورد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان، توانیی لە 2ی ڕێبەندانی 1324ی هەتاویدا كۆماری كوردستان لە شاری مەهاباد دابمەزرێنێت. بەڵام لە سەردەمی كۆماری كوردستاندا حیزبی توودەی ئێران نفووز و جەماوەری لە ناوەندی ئێراندا چەند بەرامبەر ببوو. هەر بۆیە لە هەموو ڕێگەیەكەوە تێدەكۆشا و هەوڵی دا كۆماری كوردستان بە حكوومەتی میللیی ئازەربایجان ببەستێتەوە و بیخاتە ژێر ڕكیفی ئەو حكوومەتەوە. هەروەها ڕێبەریی حیزبی توودەی ئێران هەوڵی دەدا كە هەموو پێوەندییەكانی كۆماری كوردستان لەگەڵ تاران و یەكیەتیی سۆڤیەت لە ڕێگای فیرقەی دێموكراتی كوردستانەوە بێت تا حیزبی دێموكراتی كوردستان وەك لقی فیرقەی دێموكراتی ئازەربایجان كار و تێكۆشانی سیاسی بكات. بەڵام ڕێبەریی حیزبی دێموكراتی كوردستان، بە تایبەت بە هیمەتی پێشەوا قازی محەممەد توانیی سەربەخۆیی سیاسیی كۆماری كوردستان بپارێزێت و کار و کردەوەکانی بە ئەمر و فەرمانی کەسانی دەرەکی نەبێت.چوونەدەری ئەرتەشی سۆڤیەت لە ئێران و بادانەوەی قەوامولسەڵتەنە لە بەڵێنیەكانی بە یەكیەتیی سۆڤیەت و ئیمتیازی نەوتی شیمالی ئێران، ڕووخانی كۆماری كوردستان و حكوومەتی میللی ئازەربایجان لە لایەك و لە لایەكی دیكەوە گەڕانەوەی ئەرتەشی حەمەڕەزاشای بۆ تەورێز و مەهاباد لێ كەوتەوە. هەروەها لە جیهانی دووجەمسەریدا پشتیوانیی دەوڵەتی ئەمریكا لە حكوومەتی حەمەڕەزاشای پەهلەوی، پەلكێشكردنی خێرای ڕێژیمی حەمەڕەزاشای پەهلەوی بۆ ناو بازنەی ململانێی جەنگی سارد لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بوو، كە لە مێژووی سیاسیی هاوچەرخی ئێراندا بە وەرچەرخانێك لە سەر هەلومەرجی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتیی ئەو كاتی ئێران دادەنرێت. هەلومەرجێك كە تێیدا زەمینەیەكی لەباری بۆ زیندووكردنەوەی حوكمی دیكتاتۆری و باڵادەستیی نەتەوەی باڵادەست لە سەر شانۆی سیاسیی وڵاتی ئێراندا ڕەخساند و پاشەكشەیەكی مەزنی بە بزاڤی میللی دێموكراتیكی نەتەوەکانی ئێران كرد، بۆیە پاش ڕووخانی كۆماری كوردستان و لە سێدارەدرانی پێشەوا قازی محەممەد و هاوڕێیانی لە چوارچرای مەهاباد، حیزبی توودەی ئێران بە باوەڕی وا بوو، ڕووخاندنی كۆماری كوردستان و حكوومەتی میللیی ئازەربایجان و پاشەكشەی ئەرتەشی یەكیەتیی سۆڤیەت لە ئێران، لە پێناو سەركەوتنی خەباتی ئازادیخوازانەی حیزبی كۆمۆنیستی چین بە ڕێبەری مائۆ بووە. هەروەها حیزبی توودە لە پاش ڕووخانی حكوومەتی میللیی ئازەربایجان و كۆماری كوردستانەوە، هیچ هەڵوێستێكی ئاشكرا و ڕەسمییان سەبارت بەم قۆناغەی خەباتی نەتەوەكانی كورد و ئازەری لە ئێراندا نەبووە.

غەنی بلووریان دەگێڕێتەوە، “كاتێك چەند لاوێكی شاری مەهاباد لە سەرەتای ساڵی 1327ی هەتاویدا خوازیاری ژیاندنەوەی “حیزبی دیموكراتی كوردستان” بووین، بە هیوای ئەوەی حیزبی توودە هاوكاریمان بكات تا بەیاننامەیەك بە زمانی كوردی چاپ و بڵاو بكەینەوە و تێیدا بڵێین، حیزبی دیموكرات نەمردووە و زیندووە و بۆ وەدەستهێنانی ئامانجەكانی گەلی كورد درێژە بە خەبات دەدا، كەچی حیزبی توودەی ئێران خۆی تێنەگەیاندین و هیچ هاوكارییەكی نەكردین”. ⁽⁵⁾. “مامە غەنی بلووریان”. (1364).

 هەروەها شەهید دوکتۆر عەبدولڕەحمان قاسملوو لە كتێبی چل ساڵ خەباتدا نووسیویەتی “بەڕێوەبەری حیزبی توودە ئەو كاتە لەو بڕوایەدا بوو كە هەم لە باری تەشكیلاتی و هەم لە باری سیاسییەوە ڕێكخراوەكانی حیزبی دیموكرات لە كوردستان دەبێ بە گشتی پەیڕەوی بەڕێوەبەریی حیزبی توودە بێ، لە ڕاستیدا بەشێك بن لە تەشكیلاتی حیزبی توودە، بەڵام ناوی حیزبی دیموكرات بپارێزن و هەر بەو ناوەش درێژە بە تێكۆشانی خۆیان بدەن كە بە كردەوەش هەر وای لێ هات”. ⁽⁶⁾. “د.عەبدولڕەحمان قاسملوو”(1364).

هەر بۆیە لەو سەردەمدا كومیتەی “كاك” دامەزرا. مەبەست لە كومیتەی كاك ئەوە بوو كە هەر ئەندامێكی حیزبی دێموكراتی كوردستان چووبا بۆ تاران، ئوتوماتیك دەبوو بە ئەندامی حیزبی توودە و ئەگەر گەڕاوە بۆ كوردستان دەبووەوە بە ئەندامی حیزبی دێموكراتی كوردستان.

حیزبی توودە پاش كۆنگرەی دووهەمی خۆی، دانی بە فرەگەلیی ئێراندا نا و باسی لە مافی خودگەردانی بۆ نەتەوەكانی ئێران و بە تایبەت نەتەوەی كورد كرد و، دژایەتیی خۆی بۆ هەر شێوازێكی ستەمی نەتەوەیی لە ئێراندا ڕاگەیاند. هەر بۆیە بۆ یەكەم جار لە مێژووی حیزبی توودەدا شتێك بە ناوی پرسی سیاسی و نەتەوایەتی لە لایەن ڕێبەرێكی حیزبی توودە، وەك (اردشیر اوانسیان)ەوە قسەی لە سەر دەكرێت. ئۆڤانیسیان لە وتارێكدا چەمكی نەتەوەی بە شێوە ستالینیەكەی پێناسە كردووە، كە لە كۆمەڵە كەسانێك پێك دێن: زمان، فەرهەنگ، ئابووری و زەویی هاوبەشیان هەیە. ⁽⁷⁾. “ د.عەبدولڕەحمان قاسملوو”(1364)، بێ ئەوەی هیچ باسێك لەوە بكات كە ئایا لە ئێرانی فرەنەتەوە، ئیتنیك و ئایینزادا پرسێكی سیاسی و نەتەوەیی هەیە یان نییە! هەر بۆیە حیزبی توودەی ئێران لە پراكتیكدا لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان نە شتێكی لەو بارەیەوە ڕەچاو كرد، نە تاقە هەنگاوێكی كردەیی هەڵگرت، كە لە ڕووی زمان و فەرهەنگەوە، یا لە بارەی مافە سیاسی، نەتەوەیی و كۆمەڵایەتییەكان، خزمەت بە نەتەوەی كورد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان بكات. نەك هەر خۆی، بگرە حیزبی دیموكراتی كوردستانیشی لەو ئەركە گرینگە هەڵپەساردبوو. كەریم حیسامی لە بیرەوەرییەكانیدا لەم بارەیەوە دەڵی: “ئێمە بە ناوی حیزبی دیموكرات كار و تەبلیغاتمان دەكرد، بەڵام لە واقیعدا وەك بەشێك لە ڕێكخراوی حیزبی توودەی ئێران بووین، بە تایبەت كادری بەڕێوەبەری خۆیان بە توودەیی دەزانی، برادەرانمان بە تاوانی توودەیی دەگیران”. ⁽⁸⁾. “كریم حیسامی” (2018).

 لەو بڕگەیە لە میژوویی حیزبی توودەدا باسی ویستە ڕەواكانی جووڵانەوەی گەلی كورد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان و خەبات بۆ دەستەبەركردنی مافە سیاسی و نەتەوایەتییەكان، هەر نەكراوە. چونكە ئەساس و بناغەی تێكۆشانی حیزبی توودە لە سەر بنەماكانی ماركسیزم و خەباتی چینایەتیی كرێكاران دامەزرابوو. چونكە ڕێبەرایەتیی حیزبی توودە پرسی چارەسەركردنی مافە سیاسی و نەتەوایەتییەكانی گەلی كوردیان لە ئێراندا بۆ گرینگ نەبوو. هەر بۆیە لە بەهاری ساڵی 1334ی هەتاویدا ڕێبەرایەتیی حیزبی دیموكراتی كوردستان، بڕیاری دا پێوەندییە تەشكیلاتییەكانی لەگەڵ حیزبی توودەی ئێران بپچڕێنێ. ئەو بڕیارەی بە هیمەتی عەبدولڕەحمان قاسملوو و چەند كادری بەتوانای حیزب لە یەكەمین كۆنفرانسی حیزبی دیموكراتدا كە لە بەهاری 1334ی هەتاویدا لە ناوچەی مەنگوڕایەتیی مەهاباد لە گوندی (كەوتەر) پێك هات. ⁽⁹⁾. “د.عەبدولڕەحمان قاسملوو” (1368)، هەنگاوێكی ئازایانە و بوێرانە بوو. هەر بۆیە ئەندامانی كۆنفرانس پاش دابەشكردنی ئەرك و ڕێكخستنەوەی ڕێبەرایەتیی حیزبی دێموكرات، چالاكییەكانی خۆی لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان پەرە پێدا و سەرلەنوێ ڕۆژنامەی (كوردستان) ئۆرگانی بیری حیزبی دێموكراتی كوردستانیان، بە زمانی چاپ و بڵاو کردەوە. كار و چالاكیی حیزبی دێموكراتی كوردستان پاش كۆنفرانسی یەك، لە ساڵی 1334ی هەتاویدا پەرەی گرتەوە. چونكە حیزبی دێموكرات بڕیاری دابوو هەم سەربەخۆیی سیاسی بپارێزێ و هەم ڕێكخراوەكان زیندوو بكاتەوە و كاروباری ڕۆژهەڵاتی كوردستان هەر خۆی بەڕێوەی ببات.

حیزبی دیموكراتی كوردستان كە لە ساڵی 1334ەوە بڕیاری پچڕانی پەیوەندییە تەشكیلاتییەكانی خۆی لەگەڵ حیزبی توودەی ئێراندا و توانیی لە پاش هەرەسهێنانی كۆماری كوردستان، خەباتی ڕەوای نەتەوەی كورد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستاندا بە شێوەی نهێنی و ڕێكخراوەیی درێژە- بدات. تا لە ساڵانی 1346-47ی هەتاویدا ئەم خەباتە نهێنییە بەشێوەی چەكداری دەركەوت و ورە و هێزێكی نوێی بە خەباتگێڕان و ئازادیخوازان نەتەوە كورد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان دا. باسكردن‌ و ئاوڕدانەوە لە خەباتی ڕزگاریخوازیی نیشتمانی و چەكدارانە،‌ لە نێوان ساڵەكانی‌ 1346__47 ی‌ هەتاوی‌ لە ڕۆژهەڵاتی كوردستاندا كە لە مێژووی‌ هاوچەرخی‌ خەباتی‌ ڕزگاریخوازیی نیشتمانیی‌ خەڵكی‌ كورددا جێگە‌و پێگەی‌ تایبەتی‌ هەیە، ڕووداوێك و بڕگەیەكی میژوویی دەروشاوە و‌ گرینگە لە خەباتی‌ پڕ لە شانازیی چەكداریی‌ ڕۆڵە خەباتگێڕ و شۆڕشگێرەكانی نەتەوەی كورد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان بە دژی‌ دەسەڵاتی‌ سەرەڕۆ، لەخۆبایی ‌‌حەمە ڕەزاشای پەهلەوی‌. چونكە لەو سەردەمەدا حەمەڕەزا‌شای پەهلەوی‌ دەیگوت ئێران دوورگەی ئارامییە. ڕاپەڕین ‌و بەرخودانی ڕۆڵە خۆنەویستەكانی‌ نەتەوەی‌ كورد لەو ساڵانەدا، هەڵوێستێكی‌ شۆڕشگێڕانە و لاپەڕەیەكی‌ زێڕین لە خەباتی چەكداری بۆ مافی‌ نەتەوایەتی‌‌ و مێژوویەكی‌ پڕ لە شانازی‌ لە خەباتی‌ ‌‌حیزبی‌ دێموكراتی‌ كوردستانی ئێرانە. حیزبی توودەی ئێران لەو سەردەمدا كە چەند كەس لە ئەندامانی ڕێبەریی باڵای ئەو حیزبە له بەغدا بوون و هاتوچۆی عێراقیان دەكرد، لە ئاست ئەو بڕگەیە لە خەباتی حیزبی دێموكراتدا بێدەنگ بوون و هیچ یارمەتییەكی ئەو شۆڕشەیان نەك هەر نەكرد، بەڵكوو زۆر كات بە دژی خەباتگێڕانی حیزبی دێموكرات لەو بڕگەیە لە خەبات دەیانخوێند. هەروەها لە ڕادیو “پەیکی ئێران” كە بەشێك لە بەڕێوەبەرانی ئەو ڕادیویە كورد بوون، لە ئاست خەباتی خوێناوی و 18 مانگ بەرخودان و خۆڕاگری متەقیان لێوە نەهات. بەڵام بە داخەوە ڕەگ و ڕیشە و بیروباوەڕی حیزبی توودەی ئیران بە دوور لە هەستی نەتەوایەتی تا ساڵی 1358ی هەتاوی و پاش كونگرەی 4ی حیزبی دێموكرات، بە سەر بەشێك لە ڕێبەرایەتی و كادرەكانی حیزبی دیموكراتی كوردستانی ئێراندا هەر زاڵ بوو كە ڕووداوی ئینشعاب و لێكترازانی لە حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئیرانی لێ كەوتەوە.

سیاسەت و هەڵویستەكانی حیزبی توودەی ئێران لە سەردەمی كۆماری ئیسلامیدا:

 حیزبی توودەی ئێران لە سەرەتاكانی ڕەشەممەی ساڵی 1357ی هەتاویدا پلینۆمی 16ی خۆی گرت. لەو پلینۆمەدا نورەدین كیانووری، بە جێگای ئیرج ئەسكەندەری وەك سكرتیری حیزبی توودە هەڵبژیردرا. چونکە لە هەیئەتی ئیجرایی حیزبی توودەدا لە نێوان ئەسكەندەری و كیانووری لە سەر پشتیوانیكردن یان نەكردن لە خومەینی لە چڵەپۆپەی ناكۆكییەكاندا بوو و لایەنی پشتیوانی لە خومەینی، كیانوورییان وەك كەسی یەكەمی حیزبی توودە دیاری كرد. بە سەوكەتنی شۆڕشی نەتەوەکانی ئێران و ڕووخانی ڕێژێمی حەمە ڕەزاشای پەهلەوی لە 22ی ڕێبەندانی ساڵی 1357ی هەتاویدا، هەلومەرجی ڕۆژهەڵاتی كوردستان گۆڕان و وەرچەرخانێكی مەزنی بە سەردا هات. لە وەها بارودۆخێكدا جووڵانەوەی ڕێكخراوەیی و ئازادیخوازیی نەتەوەیی لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان بە ڕادەیەك بووژایەوە كە سەرەتای قۆناغێكی نوێی بۆ وەدیهێنانی مافە سیاسی و نەتەوایەتییەكانی گەلی كوردی هێنایە كایەوە. هەروەها سەركەوتنی شۆڕشی نەتەوەکانی ئێران و ڕووخانی ڕیژێمی شاهەنشاهی، و دامەزرانی “كۆماری ئیسلامی” قۆناغی ململانێی هێزە سیاسییەكانی ناوەندگەرا لە پێناوی گرتنەدەستی دەسەڵاتی سیاسی لە ناوەندی ئێران بوو. ئەم قۆناغە بە دامەزرانی دیكتاتۆریی ئایینی وەلایەتی فەقیهـ و هێرشی بەرفراوانی دەزگا سەركوتكەرەكانی ڕیژێمی كۆماری ئیسلامی بۆ سەر حیزب و ڕێكخراوە سیاسییەكانی نەتەوەكانی ئێران و بە تایبەت بۆ سەر كوردستان دەستی پێ كرد. كە لە ئاكامدا بە هەزار ئەندامی ئەو حیزب و ڕێكخراوانە زیندانی و ئیعدام و یان لە دیفاع لە دەسكەوتەكانی شۆڕشی نەتەوەکانی ئێران شەهید كران.

لە سەردەمی بە دەستەوەگرتنی دەسەڵاتداریی سیاسی لە لایەن لایپنگرانی خومەینییەوە، حیزبی توودەی ئێران لەگەڵ ڕێكخراوی فیدائیانی گەل “زۆرینە”، لە سەر شانۆی سیاسیی ئێران خۆیان وەك ئۆپۆزیسیۆنێكی وەفادار بە خەتی (ئیمام) نێشان دا. بۆیە سیاسەت و هەڵوێستەكانی حیزبی توودەی ئێران، سەبارەت بە مافە سیاسی و نەتەوایەتییەكانی خەڵكی كورد دووفاقیانە بوو. هەروەها دژ بە تێكۆشانی حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئێران و بزووتنەوەی میللی دێموكراتیكی نەتەوەی كورد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان، هەڵویست و سیاسەتی نەرێنیی هەبوو. چونكە وێڕای پشتیوانی لە هەڵویست و سیاسەتەكانی كۆماری ئیسلامی لە كوردستان، تێدەكۆشا لە ڕێگای سیخوڕەكانی لە ڕێزەكانی حیزبی دێموكرات، زانیاریی تەواو لە سەر لایەنگر و ئەندامانی حیزبی دێموكرات و سەرچاوەی ماڵی و دارایی و چەك و چۆڵی هێزی پێشمەرگەی كوردستان و…هتد، كۆ بكاتەوە و بیخاتە بەردەست دەزگا سەركوتكەرەكانی كۆماری ئیسلامیی ئێران، ئەو كارەشی بە باشی بۆ خوشخزمەتی بەڕێوە برد. دیارە حیزبی دیموكراتی كوردستانی ئێران كە پاش سی و دوو ساڵ خەباتی نهێنی و ژیانی ئاوارەیی سەرلەنوێ خەباتی ئاشكرا خۆی ڕاگەیاند و خەڵكی كوردی لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان لێ كۆ بووەوە. ڕێكخراوی دیكەش وەك سازمانی زەحمەتكێشانی كوردستانی ئێران “كۆمەڵە”، سازمانی خەباتی نەتەوایەتی ئیسلامیی كوردستانی ئێران و لقی كوردستانی ڕێكخراوەی فیدائیانی گەل، هاتنە سەر شانۆ و دەستیان كرد بە كار و چالاكیی سیاسی لە پێناوی دیمۆكراتیزەكردنی ئێران و وەدیهێنانی مافە نەتەوایەتییەكانی گەلی كورد. هەروەها لەم قۆناغەدا دروشمی (دێموكراسی بو ئێران وخودمختاری بۆ كوردستان)دروشمی ستراتیژی خەڵكی ڕۆژهەڵاتی كوردستان بوو.

ئا) فتوای جیهادی خومەینی دژی خەڵکی کوردستان و هەڵوێستی حیزبی توودە

فتوای جیهادی خومەینی لە 28ی گەلاوێژی 1358ی هەتاویدا بە لەشكركێشی و هێرشی سپای پاسدارانی كۆماری ئیسلامی بۆ كوشتاری خەڵكی ڕاپەڕیوی كورد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستانی دەستی پێ كردو كە لە میژووی خەباتی نەتەوەی كورددا بە “شەڕی سێ مانگە” ناو دەبرێت. لەو هێرش و پەلامارەدا بە هەزاران كەس لە خەڵكی مەدەنیی كورد بە دەستی پاسدارانی ڕێژیم لە شار و گوندەكانی كوردستان و بە تایبەت لە ئاواییەكانی قاڕنێ و قەڵاتان، هەروەها دادگاییە سەرپێییەكانی (خالخاڵی) سەرۆكی دادگای شۆڕشی ئیسلامی لە پارێزگاكانی كرماشان و سنە و ورمێ، ئیعدام كران.

ئەوەی جێگای سەرنجە ڕاگەیەنەكانی حیزبی توودە و ڕێبەرایەتیی ئەو حیزبە بە هەموو شێوەیەك لە ژێر ناوی خەبات بە دژی ئامپریالیسم هێرشیان دەكردە سەر بزووتنەوەی كورد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان، چونكە حیزبی توودە لە لایەك خۆی وەك حیزبێكی وەفادار بە خەتی ئیمام دەناساند و لە هەوڵی ئەوەدا بوو خۆی لە خومەینی و ڕێبەرانی كۆماری ئیسلامی نزیك بكاتەوە، لە لایەكی دیكەوە لە ڕێگای سیخوڕەكانییەوە لە ڕێزەكانی حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئێران، هەوڵی دەدا نفووزی سیاسی و كۆمەڵایەتیی حیزبی دێموكرات لە ڕۆژهەڵاتی كوردستانی كەم بكاتەوە یان حیزبی دێموكرات هەڵوەشێنێتەوە.

ڕۆژنامەی “مردم”ی ئۆرگانی ناوەندی حیزبی توودەی ئێران، كە لەو قۆناغەدا بە كوردی دەستی بە بڵاوكردنەوە كردبوو، لە وتارێكیدا بە ناونیشانی (براكوژی لە كوردستان) نووسیویە: “وەكوو دەزانین حیزبی توودەی ئێران یەكەم ڕێكخراوی سیاسی بوو، كە نادروستبوونی ڕێگای چارەسەركردنی نیزامیی هێنا گۆڕێ و تێكۆشا كە بۆ ڕزگاركردنی نیشتمانەكەمان لەو كارەساتە خوێناویەی كە بە دەستی ئیمپریالیزم و سەهیۆنیزم و كۆنەپەرەستی لە كوردستان هەڵگیرساوە، یارمەتغی ڕابەرایەتیی شۆڕش و دەوڵەتی كاتیی كۆماری ئیسلامیی ئێران بدات، ئەوا جارێكی دیكەیش بە گیانێكی پڕ لە خۆشەویستی و پەیوەندییەوە لەگەڵ شۆڕشی ئێران و پتەوكردن و بەهێزكردنی نیزامی كۆماری ئیسلامیی ئێران، سەرنجی بەر پرسیارەكانی وڵات بۆ لای ئەم مەسەلەیە ڕادەكێشین. ئێمە دەزانین كە هێزەكانی ئیمپریالیستی و سەهیۆنیستی و پاشماوەی ڕێژێمی ڕووخاوی پەهلەوی كارەسات لە كوردستان دنە دەدەن و ئاگرەكەی خۆش دەكەن. ⁽¹⁰⁾. (رۆژنامەی مردم__ 10 مهرماە 1358)”.

هەروەها كیانووری سکرتێری یەكەمی حیزبی توودە دەڵێت: “لە سەرەتای سەركەوتنی شۆڕشی ئیسلامییەوە، ئیمپریالیزم لە وڵاتەكەماندا بە سوودوەرگرتن لە جۆرە (كۆنترا)یەك، بەرەنگاربوونەوەی چەكدارانەی بە دژی كۆماری ئیسلامی خوڵقاندووە و دەیبینین، واتە مەبەست لە هێزەكانی ئۆپۆزیسیۆنی كۆماری ئیسلامی، حیزبی دیموكراتی كوردستان، تاقمی كۆمەڵە…. كە لە دەرەوەی مەرزەكانی وڵات و لە ژێر سایەی دەوڵەتی عێراقدا و لە خاكی ئەو وڵاتەدا شوێنیان بۆ كراوەتەوە و لەوێوە ئۆپەراسیۆنی تێكدەرانە و هێندێك كاری تیرۆریستی دەكەن.⁽¹¹⁾. (رۆژنامەی مردم__ 10 مهرماە 1358)”.

هەروەها كەسێكی وەك “احسان طبری” لە ڕێبەرانی هەڵبژێردراوی پلینۆمی 16ی حیزبی توودە، لە توێی كتێبێك بە ناوی لاڕێیەکان(كژراهەها) حیزبی دیموكراتی كوردستانی ئێران “بە دارودەستەی قاسملوو، خائینان، ئاژاوەگێڕ، خۆپەرەست، نامەسئوول و دژی شۆڕش … هتد ناو دەبات”. هەروەها لە ئاهەنگێكدا كە ڕێكخراوی مەهابادی حیزبی توودە لە نەورۆزی ساڵی 1358ی هەتاویدا لە قوتابخانەی ناوەندی (شەهید عەزیزی یوسفی) پێك هاتبوو، عەلی گەلاوێژ ئەندامی كۆمیتەی ناوەندیی حیزبی توودە لە وتارێكیدا گوتی: “مەسەلەی گرنگی ئەوڕۆی ئێران نەجاتدانی شۆڕش و شکاندنی ئیمپریالیزمە، مەسەلەكانی دیكە لەچاو ئەم دووە ناگرنگن! مەسەلەی ئەمڕۆكەی ئێمە یەكیەتییە، یەكیەتیی ئوسووڵی لە سەربنچینەی هاوكاریی تەواوی هێزەكانی مەردمی لە ژێر ڕابەرایەتیی ئیمام خومەینیدا، كە سەلماندوویەتی دەتوانێ تەواوی میللەت لە دژی شەیتانی گەورە یەک بخات”. ⁽¹²⁾. “احسان طبری” (1371).

هەروەها دەڵی، “ئەمڕۆ كە حیزبی توودەی ئێران، حیزبی چەشنی نوێی چینی كرێکاری ئێران بە مێژووی پڕ لە شانازیی خۆیەوە بە هەموو توانایەوە، پشتیوانی لە خەتی مەردمی و دژە ئیمپریالیستیی ئیمام خومەینی دەكات، دەبێ هەموومان دەست بدەینە دەستی یەكترەوە و پشتیوانی لەم خەتەی ئیمام بكەین”. ⁽¹³⁾. “احسان طبری”. (1371).

ئەوە لە كاتیكدایە ئایەتووڵڵا شەریعەتمەداری لە ڕێكەوتی 26ی ڕەزبەری ساڵی 1358ی هەتاویدا دەڵێ: دوکتۆرعەبدولڕەحمان قاسملوو لە تەورێز سەردانی كردم و داوای لێ كردم ڕێگاچارەیەكی ئاشتیخوازانە بۆ چارەسەركردنی پرسی مافی خەڵكی كوردستان بدۆزمەوە. ⁽¹⁴⁾. ( ڕۆژنامەی كیهان_ 5 مهر 1358).

هەروەها دوکتۆر سادق زیبا كەلام نوێنەری دەوڵەتی بازرگان لە 25ی ڕەزبەری 1358ی هەتاویدا ڕایگەیاند كە پاش دیدار و چاوپێكەوتن لەگەڵ ڕێبەرانی كورد لەوە دڵنیا بووم كە ڕێگاچارەی پرسی سیاسیی كوردستان، ڕێگاچارەیەكی ئاشتیخوازانەیە. هەروەها كاتیك حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئێران لە ژێر تیشکی ڕێبەرایەتی و ڕێنوینییەكانی دوکتۆر عەبدولڕەحمان قاسملوودا گرتنی باڵیۆزخانەی ئامریكای لە لایەن تاقمێك بە ناوی خوێندكارانی پەیڕەوی خەتی ئیمام لە 13ی خەزەڵوەری 1358ی هەتاویدا مەحكووم كرد و، هێرشكردنە سەر باڵیۆزخانەی ئامریكای بە هێرشكردنە سەر خاكی ئەو وڵاتە شوبهاند، كە ئیستاش هەموو هێزێكی سیاسی لە ئێران و كوردستان شانازی بە ئەو هەڵویستە ئازا و بوێرانەی حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئێرانەوە دەكەن، بەڵام حیزبی توودە هێرشی كردە سەر ڕێبەریی ناوداری نەتەوەی كورد و ڕۆژنامەی (مردم) لە یەكێك لە ژمارەكانیدا “دوكتۆر قاسملووی بە وەرگرتنی 9 ملیۆن دۆلاری لە ناتۆ تاوانبار دەكرد.⁽¹⁵⁾. (رۆژنامەی مردم، 10 مهری 1385 )”.

كە ئەو هەواڵە لە بڵاوكراوەكانی ڕێژێمی كۆماری ئیسلامی بە مانشێتی گەورە بڵاویان دەكردەوە و وایان نیشانی خەڵكی سادە دەدا كە گوایە جووڵانەوەی نەتەوەیی كورد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان دەسكردی ناتۆ و ئیمپریالیزمی ئامریكایە. هەروەها ڕۆژنامەی “مردم” ئورگانی فەرمیی حیزبی توودە هەواڵێكی دیكەیان بڵاو كردەوە كە گوایە “دوکتۆر قاسملوو و شاپوور بەختیاری دوایین سەرۆكوەزیرانی حەمە ڕەزاشای پەهلەوی لە شاری قەڵادزێ لە كوردستانی عێراق، یەكتریان بینیوە و دژی شۆڕشی ئیسلامی پیلانیان داڕشتووە.⁽¹⁶⁾. ( ڕۆژنامەی مردم _10ی مهر 1358)”.

هەروەها كاك فاتح ڕەسووڵ ئەندامی حیزبی شیوعیی كوردستانی عیراق لە كتیبی “چەپ لە كوردستان”دا دەنووسێت: “ڕۆژنامەی (مردم) ئۆرگانی حیزبی توودەی ئێران بە فارسی و بە كوردی گەلێك لە خومەینییەكان گەرموگوڕتر بەرگرییان لە ڕژێمی ئاخوندەكان و پەیڕەوی ئیمام دەكرد”.⁽¹⁷⁾. “فاتح ڕەسووڵ”. (2001)”

لە لایەكی دیكەوە، بە هۆی بێئاكامیی گفتوگۆی نێوان نوێنەرانی گەلی كورد و ڕژێمی كۆماری ئیسلامی، پاش ئەوەی ڕێژیم بە تەواوی دەسەڵاتی خۆی چەسپاند و بڕیاری دا كێشەی كوردستانی لە ڕێگای ئاگر و ئاسن و پەلامارێكی سەرتاسەرییەوە یەكلا بكاتەوە، لە بەهاری ساڵی 1359ی هەتاویدا هێرشێكی بەرفراوانی ئەرتەش و سپای پاسداران بۆ سەر كوردستان دەستی پێ كرد و لە هەموو لایەكەوە شەڕە هەڵگیرساویەوە.

 ب) هەوڵی حیزبی توودە بۆ لەمەیدانبەدەرکردنی حیزبی دێموکراتی کوردستان و ڕێکخراوەکانی دیکە

حیزبی توودە بە مەبەستی خۆنزیكردنەوە لە خومەینی و سەلماندنی خۆشخزمەتی بە ڕێژێمی كۆماری ئیسلامی لە لایەك و لە پێناو وەدیهێنانی پایە و نفووزی كۆمەڵایەتی و مشەخۆری لە سەر حیسابی دەرپەڕاندنی حیزب و ڕێكخراوەكانی ئۆپۆزسیۆنی ڕێژیم لە لایەكی دیكەوە، هەوڵی دەدا ڕۆڵی چالاكانەتر بگێڕێت. ئەو حیزبە دەمێك بوو تاكتیكی دروستكردنی ستونی لاری سەر بە خۆی لە نێو ئەو ڕێكخراوانەدا گرتبووە بەر، كە جگە لە سازمانی چریكە فیداییەكان، حیزبی دیموكرتی كوردستانی ئێرانیشی گرتبووەوە. لە ئاكامدا تاقمی 7 كەسی بە سەروكایەتیی مامە غەنی بلووریان كە حیزبی توودە بە لاڕێیدا بردبوون لەو قۆناغە ناسكەدا دووبەرەكی و ئاڵۆزییەكی مەزنیان لە نێو ڕێزەكانی حیزبی دیموكراتی كوردستان ئێراندا پێك هێنا و ئاكامەكەشی بە جیابوونەوەی تاقمی حەوت كەسی لە حیزبی دێموكرات بە سەرۆكایەتیی مامە غەنی بلووریان كۆتایی هات. ئەو ڕووداوەی كە لە مێژووی سیاسیی نەتەوەی كورد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان و حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئێراندا بە خیانەتی تاقمی حەوت كەسی ناو دەبرێت. ئەم قۆناغە بە دوا قۆناغی ژیان و چالاكیی سیاسیی حیزبی توودە لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان دێتە ژماردن. هەروەها هەڵویست و سیاسەتی ڕێبەرانی حیزبی توودە لە هەمبەر مافە سیاسی و نەتەوایەتییەكانی خەڵكی كورد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان زیاتر ئاڵوزكردنی دۆخەكە بوو. چونكە خەڵكی كورد و ڕیبەرانی سیاسیی خەڵك پێداگرییان لە سەر مافی خودموختاری دەکرد، بەڵام لە وەها بارودۆخێكدا ڕیبەرانی حیزبی توودە و بەتایبەت كیانووری، سکرتێری یەكەمی حیزبی توودە، دروشمێكی دیكەی بە ناوی “ خودگەردانی” بۆ چارەسەركردنی مافە سیاسی و نەتەوایەتییەكانی گەلی كوردی لە ئاستی ئێراندا بەرز كردەوە. ئەو “خودگەردانی”یەی حیزبی توودە كە تەنانەت پاشان دەوڵەتی كاتیی مێهدی بازرگانیش باسی دەكرد، بە بەراورد لەگەڵ یاسا “ئەیالەتی و وەلایەتی”ییەوکانی سەردەمی مەشرووتییەت كەمتر و لە خوارتر بوو. هەر بۆیە خەڵكی كورد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان، گەڵاڵەی خودگەردانیی حیزبی توودەیان ناونا گەڵاڵەی“سەرگەردانی”.

قۆناغی سەردەمی شۆڕشی نەتەوەکانی ئێران لە ژیانی سیاسی حیزبی توودەی ئێراندا، بە قۆناغی مەرگ و كەوتنی یەكجاریی حیزبی توودە پێناسە دەكرێت، چونكە لە ساڵی 1361ی هەتاویدا ڤلادیمیر كوزیچكین دیپلۆماتی یەكیەتیی سۆڤیەت و ئەفسەری سیخوڕ لە دەزگای کاگابێ لە باڵیۆزخانەی یەكیەتیی سۆڤیەت لە تاران، لە ڕێگای توركیاوە پەنای بردە بەریتانیا و لیستێكی لە ناوی ڕێبەرایەتی حبزبی توودەی ئێرانی كە بۆ یەكیەتیی سۆڤیەتی لە ئێراندا جاسووسی دەكەن، لە ڕاگەیەنە گشتییەكاندا بڵاو كردەوە. ڕیژێمی كۆماری ئیسلامی كە لە لە بیانوو دەگەڕا بۆ زەربەی كۆتایی لە حیزبی توودە، لە ساڵی 1362ی هەتاویدا، گورزێكی گورچكبڕی سرەواندە حیزبی توودە و زۆربەی بە تەواوی ئەندامانی ڕێبەری قۆڵبەست كران و مەرگی هەتاهەتایی حیزبی توودە لە گۆڕەپانی سیاسیی ئێراندا ڕاگەیاندرا.

 ئەنجام:

لە مێژوویی هاوچەرخی سیاسی كۆمەڵایەتیی ئێراندا حیزبی توودەی ئێران، یەكێكە لە گرنگترین ڕێكخراوە چەپەکانی ئێران، چونكە حیزبی توودەی ئێران هەر لە ساڵەكانی شەڕی دووهەمی جیهانی تا سەردەمی سەرۆكوەزیریی محەممەد موسەدیق مەزنترین و ڕێكخراوترین حیزبی گۆڕەپانی سیاسیی ئێران بوو. بەڵام لە ئەنجامی كێشەی ناوڕێکخراوەیی و نفووزی دەزگا ئەمنییەتییەكانی حەمەڕەزاشای پەهلەوی و بە تایبەت هەڵە لە هەڵویست و سیاسەتدا لە ڕووداوە گرینگەكانی ئێراندا، حیزبی توودە نفووز و پایەیەكی سیاسی_كۆمەڵایەتی لە ناو نەتەوەکانی ئێراندا بۆ نەماوە. چونكە ڕێبەرانی حیزبی توودە وا ڕاهاتبوون هەر لە بازنەی سیاسەتی یەكیەتیی سۆڤیەتدا دەخۆلانەوە و هەڵویست و سیاسەتیان لە بەر تیشكی بەرژەوەندییەكانی حیزبی كۆمونیستی یەكیەتیی سۆڤیەت لە مەسەلە جیهانی و نێوخۆییەكان وەردەگرت. حیزبی توودەی ئێران لە لایەك لە بەشێك لە ڕووداوە سیاسییە گرنگەكانی مێژووی هاوچەرخی ئێراندا جێ پەنجەی دیارە و لە لایەكی دیكەوە وە ك حیزبێكی چەپی لە میژوویی سیاسیی ئێران و كوردستاندا ڕۆڵی خراپ و تێکدەرانەی سەبارەت بە بزاڤی ڕەوای نەتەوەی كوردی لە ڕۆژهەڵاتی كوردستاندا هەبووە. هەر بۆیە هەڵوێست و سیاسەتەكانی حیزبی توودە سەبارەت بە كێشە سیاسییەیەكانی كۆمەڵگای ئێران و كوردستانی ڕۆژهەڵات كارتێكەریی نەرێنی لە سەر ڕەوتی جووڵانەوەكان هەبووە. هەروەها لە لایەكی دیكەوە حیزبی توودە لە سەر ئاستی ئێراندا كە وەك حیزبی دایكی ڕێكخراوە ماركسیستی و چەپەكان لە ئێراندا ڕۆڵی تێكدەرانی لەو ڕێكخراوانەشدا هەبووە.

بەگشتی، سیاسەت و هەڵویستەكانی حیزبی توودە سەبارەت بە ڕۆژهەڵاتی كوردستان چ لە سەردەمی دامەزانی حیزبی دێموكراتی كوردستان و كۆماری كوردستان و چ لە سەر دەمی شۆڕشی نەتەوەکانی ئێران لە سالی 1357ی هەتاویدا ڕۆڵی دەستێوەردانە و بەلاڕێدابردنی بزووتنەوەی ڕەوای میللی – دێموكراتیكی گەلی كورد لە كوردستانی ڕۆژهەڵاتی هەبووە. هەر بۆیە نوورەدین كیانووری سكرتێری حیزبی توودە لە سەردەمی شۆڕشی نەتەوەکانی ئێران لە سەر ئەو باوەڕە بوو، چونكە خومەینی و لایەنگرەكانی دژی ئیمپریالیستی ئامریكا بوون، لە لایەك دەیویست سەرەنجی خومەینی بۆ لای خۆی ڕاكێشێ، و درێژە بە كاروباری سیاسی حیزبەكەی بدا، لە لایەكی دیكەوە لە سەر ئەو باوەڕە بوو كە چونكە خومەینی دژی ئیمپریالیستی ئامریكایە و لە ڕێگای دژایەتیی خۆمەینی لەگەڵ ئامریكا دەتوانی گەشە بە بیر وباوەڕی غەیرە سەرمایەداریی لە ئێران بدا و لە ئاكامدا خومەینی هیچ ڕێگایەكی بۆ نامێنێ، جگە لەوەی بكەوێتە داوێنی یەكیەتیی سۆڤیەتەوە، هەرچەند ناوی ئیسلامی بە خۆیەوە گری بدات. هەر بۆیە ڕێبەرانی حیزبی توودە لەو سەردەمدا لە ڕۆژنامەی “مردم” ئورگانی فەرمیی حیزبی توودە دا دروشمی “چەسپاندن، قووڵكردنەوە و بەرفروانكردنەوەی “شۆڕش”یان دووپات دەكردەوە. هەر بۆیە سەبارەت بە پرسە سیاسی و نەتەوایەتییەكانی گەلی كورد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستاندا حیزبی توودەی ئێران بە درێژایی تەمەنی سیاسیی خۆی، هیچ هەڵویستێكی سیاسی و بە كردەیی و لێبڕاوانەی لە هەمبەر ستەمی سیاسی و نەتەوایەتیی نەتەوەکانی ئێران و بە تایبەت پرسە سیاسی و نەتەوایەتییەكانی گەلی كورد نیشان نەداوە. كەوابوو حیزبی توودە چ لە برنامە و ئەساسنامە و چ لە هەڵوێستەكانیدا باوەڕی بە مافی نەتەوایەتیی نەتەوەکانی فرەنەتەوەی ئێران و بە تایبەت نەتەوەیی كورد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستاندا نەبووە و ئەگەر جاروبار باسی نەتەوەكانی ئێران و بە تایبەت نەتەوەیی كوردی كردووە لە دۆخی لاوازیدا بووە و زۆرتر حاڵەتی فێڵبازانەی پێوە دیار بووە. بە كورتی ڕۆڵی حیزبی توودەی ئێران لە بزووتنەوەی ڕۆژهەڵانی كوردستان لە دامەزرانییەوە تا مەرگی ئەو حیزبە هەمیشە ڕۆڵی تێكدەرانە و بەلاڕێدا ردنی بزاڤی ڕزگاریخوازیی نەتەوەیی كورد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستاندا بووە.

سەرچاوەكان:

1. د. قاسملوو. (1365). “چل ساڵ خەبات لە پێناوی ئازادی”. چاپخانەی ك. چاپەمەنیی حدكا.
2. كەریم حیسامی. (2018). “بیرە وەرییەكانم”. چاپخانەی هەرێمی كوردستان
3. “رۆژنامەی كوردستان (2002). “ بیری حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئێران. چاپخانەی سەردەم. سلێمانی.
4. “سایتی حیزبی توودەی ئێران” __ https://www.tudehpartyiran.org/
5. روزنامە كیهان ___ 5ی مهر 1358
6. احسان طبری. (1371). “كژ راهەها”. انتشارات اطلاعات. تهران.
7. نوردین كیانوری.(1371). “خاطرات کیانوری”. انتشارات اطلاعات. تهران
8. مەسعوود بێهنوود. (1377). “275 روز با بازرگان” . چاپخانەی تاران. تهران
9. كاوە بەهرامی. (1386). “كتێبی تاڤگەی حەقیقەت”. بەرگی یەكەم. چاپخانەی سلێمانی. سلێمانی
10. د. قاسملوو. (1368). كورتە مێژووی ڕێبەرایەتی . حدكا . PDF .
11. مستەفا هیجری. (2015). “نسکۆ و دابڕان” . چاپخانەی سەردەم . كوردستان
12. ناصر. (نام مستعار). (1359). تلاش در ڕاە تفاهم. چاپخانەی كوردستان
13. مامە غەنی بلوریان. (1384). “ئاڵەكۆك”. چاپخانەی . تاران
14. ایرج اسكندری . (1378). خاطرات. انتشارات نی . تهران.
15. عەبدولڕەحمان شەرەفكەندی. (2004). هەژار بۆ كوردستان. چاپخانەی دەزگای موكریان. هەولێر.
16. عەبدولڕەحمان شەرەفكەندی. (2007). چێشتی مەجیور. چاپخانەی موكریان. هەولێر.
17. مجلەی كوهستان. (1325). چاپخانە ایران. تهران
18. “روزنامە مردم”. ارگان كمیتەی مرکزی حزب توودەی ایران
19. فاتح ڕەسوڵ. (2001). بنچینەی مێژووی بیرۆكەی چەپ لە كوردستاندا. چاپخانەی ستۆكهۆڵم. سوئید.