تحلیل پایداری کشاورزی در کوردستان
تحلیل پایداری کشاورزی در کوردستان
نشریه تیشک شمارە ٧٢
تحلیل پایداری کشاورزی در کوردستان – ایران: چالشهای زیستمحیطی و راهبردهای توسعه پایدار در استانهای سنندج، ارومیه، کرمانشاه و ایلام
منتشر شده در وبسایت مرکز مطالعات کوردستان – تیشک : 15.10.2025
سهرابی، منصور (٢٠٢٥): تحلیل پایداری کشاورزی در کوردستان – ایران: چالشهای زیستمحیطی و راهبردهای توسعه پایدار در استانهای سنندج، ارومیه، کرمانشاه و ایلام. نشریه تیشک، ٢٧، ٧٢، ص. ١٠٤–٨٥. https://doi.org/10.69939/TISHK0072
چکيده
منطقه کوردستان، متشکل از استانهاي سنندج، اروميه، کرمانشاه و ايلام، به دليل تنوع اقليمي و منابع آبي غني، از پتانسيل بالايي براي کشاورزي برخوردار است. با اين حال، بهرهبرداري ناپايدار از منابع آب و خاک، منجر به افت شديد آبخوانها، فرونشست زمين، و تخريب اکوسيستمهاي شکننده، بهويژه درياچه اروميه، شده است. اين مطالعه با بهرهگيري از دادههاي آماري، مدلهاي هيدرولوژيک، و تحقيقات آکادميک به بررسي عوامل ناپايداري کشاورزي در اين منطقه پرداخته و راهبردهايي براي توسعه پايدار پيشنهاد ميدهد. نمودارهاي روند تغييرات سطح زير کشت و هيدروگرافهاي آب زيرزميني، شواهد روشني از شدت اين چالشها ارائه ميدهند. يافتهها نشان ميدهند که اصلاح الگوهاي کشت، ارتقاي فناوريهاي آبياري، و اجراي مديريت يکپارچه منابع آب، از راهکارهاي کليدي براي تضمين پايداري کشاورزي در کوردستان هستند.
کليدواژگان: کشاورزي ناپايدار، مديريت منابع آب، فرونشست زمين، درياچه اروميه، کوردستان، ايران
ديباچه
کشاورزي بهعنوان يکي از ارکان اصلي اقتصاد و امنيت غذايي، نقش محوري در توسعه پايدار مناطق روستايي کوردستان ايفا ميکند. اين منطقه، شامل استانهاي سنندج، اروميه، کرمانشاه و ايلام، به دليل تنوع اقليمي، دسترسي به منابع آبي سطحي و زيرزميني، و خاکهاي حاصلخيز، از ظرفيت بالايي براي توليد محصولات زراعي و باغي برخوردار است. با اين حال، توسعه بيضابطه کشاورزي، بهرهبرداري بيش از حد از منابع طبيعي، و فقدان برنامهريزي اکولوژيک محور، چالشهاي زيستمحيطي و اجتماعي متعددي را به دنبال داشته است. اين چالشها شامل تخليه آبخوانها، فرونشست زمين، کاهش جريانهاي ورودي به اکوسيستمهاي شکننده مانند درياچه اروميه، و تشديد تنشهاي اجتماعي ناشي از رقابت بر سر منابع آبي هستند.[2]
استان اروميه، به دليل قرارگيري در حوضه آبريز درياچه اروميه، يکي از بحرانيترين مناطق کوردستان از نظر تأثيرات کشاورزي ناپايدار است. توسعه کشت محصولات آببر، مانند گندم، چغندر قند، و باغات سيب نقش مهمي در کاهش سطح آب درياچه اروميه ايفا کرده است. کشاورزي ناپايدار و نامتوازن در ايجاد اين بحران نقش اساسي داشته است. اصلاح سياستهاي کشاورزي اجتناب ناپذير است [3].
اين مطالعه با هدف تحليل جامع عوامل ناپايداري کشاورزي در کوردستان، با تأکيد ويژه بر استان اروميه و تأثيرات آن بر درياچه اروميه، انجام شده است. پرسشهاي اصلي پژوهش عبارتند از:
چه عوامل ساختاري و مديريتي به ناپايداري کشاورزي در کوردستان – ايران منجر شدهاند؟
پيامدهاي زيستمحيطي، اجتماعي و اقتصادي اين ناپايداري، بهويژه در حوضه درياچه اروميه، چيست؟
چه راهبردهايي براي دستيابي به کشاورزي پايدار در اين منطقه قابل اجرا هستند؟
اين پژوهش با بررسي دادههاي آماري، مدلهاي هيدرولوژيک، و تحليلهاي کيفي، به دنبال ارائه راهکارهاي مبتني بر شواهد براي مديريت پايدار منابع کشاورزي در کوردستان است. بخشهاي بعدي به تحليل وضعيت کشاورزي در هر استان، عوامل ناپايداري، و راهبردهاي پيشنهادي ميپردازند.
روششناسي
اين پژوهش از رويکرد ترکيبي توصيفي-تحليلي بهره گرفته و دادهها از منابع معتبر آماري، شامل گزارشهاي وزارت جهاد کشاورزي، وزارت نيرو، و سازمان هواشناسي، و همچنين تحقيقات آکادميک استخراج شدهاند. براي تحليل دادهها، از روشهاي کمي (مانند تحليل روند تغييرات سطح زير کشت، هيدروگرافهاي آب زيرزميني، و مدلهاي هيدرولوژيک) و کيفي (مصاحبههاي نيمهساختارمند با کارشناسان و کشاورزان محلي) استفاده شده است.
مدلهاي ارزيابي پايداري کشاورزي، مانند چارچوبهاي پيشنهادي توسط FAO و شاخصهاي پايداري محيطي، براي تحليل وضعيت موجود استفاده شدهاند.[4] براي بررسي تأثيرات کشاورزي در استان اروميه بر درياچه اروميه، از مدلهاي هيدرولوژيک حوضهاي، دادههاي سنجش از دور، و تحليلهاي مبتني بر GIS بهره گرفته شده است. ارجاعات به سبک شيکاگو (يادداشتها و کتابشناسي) تنظيم شدهاند تا استانداردهاي آکادميک رعايت شوند.
تحليل وضعيت کشاورزي در کوردستان – ايران
استان سنندج
ويژگيهاي اکولوژيک و اقليمي
استان سنندج با مساحت 28,203 کيلومترمربع، يکي از غنيترين مناطق کوردستان از نظر منابع آبي است. اين استان در پنج حوزه آبريز اصلي (قزلاوزن، زرينهرود، کرخه، سيروان و زاب کوچک) قرار دارد و رواناب سالانه آن به 7,786 ميليون مترمکعب ميرسد.[5] تنوع اقليمي اين منطقه، از ارتفاعات سرد تا دشتهاي معتدل، امکان کشت محصولات متنوعي مانند گندم، چغندر قند، و محصولات باغي را فراهم کرده است.[6] با اين حال، تغييرات اقليمي، از جمله کاهش بارندگي و افزايش دما، منابع آبي اين استان را تحت فشار قرار داده است.
ديناميک کشاورزي
سطح زير کشت محصولات زراعي آبي در استان سنندج به 94,183 هکتار و باغات آبي به 31,306 هکتار رسيده است.[7] نمودار 1 (روند تغييرات سطح کشت محصولات زراعي آبي استان سنندج، 1386-1401) نشاندهنده افزايش قابلتوجه کشت محصولات آببر، مانند گندم آبي (از 30,423 به 42,814 هکتار) و چغندر قند (از 113 به 1,389 هکتار)، است [8].نمودار 2 (روند تغييرات سطح باغات آبي استان سنندج، 1387-1401) نيز افزايش باغات آبي از 21,232 هکتار در سال 1387 به 36,398 هکتار در سال 1399 را تأييد ميکند.[9] اين گسترش، عمدتاً به دليل سياستهاي يارانهاي براي محصولات استراتژيک و تقاضاي بازار داخلي، رخ داده است. با اين حال، افزايش کشت محصولات آببر، فشار زيادي بر منابع آبي زيرزميني وارد کرده و پايداري کشاورزي منطقه را به خطر انداخته است.
نمودار ١- روند تغییرات سطح کشت محصولات زراعی آبی در استان سنندج درطی سالهای زراعی ٨٧-١٣٨٦ تا ٠٢-١٤٠١
نمودار ٢- روند تغییرات سطح باغات آبی استان سنندج از سال ١٣٨٧ تا سال ١٤٠١
پيامدهاي زيستمحيطي
برداشت بيش از حد از آبخوانها در دشتهاي قروه و دهگلان، اين مناطق را در فهرست دشتهاي بحراني قرار داده است. مصرف سالانه 1,250 ميليون مترمکعب آب براي کشاورزي، که 60 درصد آن از منابع زيرزميني تأمين ميشود، در برابر نرخ تجديدپذيري 500 ميليون مترمکعبي، به افت شديد آبخوانها و فرونشست زمين منجر شده است.[10] هيدروگرافهاي سطح آب زيرزميني در اين دشتها، کاهش مداوم سطح آب را نشان ميدهند(نمودار 3)، که پايداري اکوسيستمهاي منطقه و امنيت غذايي بلندمدت را تهديد ميکند. فرونشست زمين در برخي مناطق، بهويژه در دشت قروه، به تخريب زيرساختهاي کشاورزي و کاهش حاصلخيزي خاک منجر شده است.[11]
نمودار ٣- تغییرات متوسط تراز آب زیرزمینی و بارندگی در محدودە آبخوان های دشت های شرق استان سنندج (بایزیدی و کاکی ١٤٠٠).
پيامدهاي اجتماعي و اقتصادي
افزايش کشت محصولات آببر، اگرچه در کوتاهمدت توليد کشاورزي را افزايش داده، اما وابستگي به منابع آبي محدود، معيشت کشاورزان را آسيبپذير کرده است. کاهش دسترسي به آب، تنشهاي اجتماعي بين کشاورزان و جوامع محلي را در برخي مناطق تشديد کرده است.[12] همچنين، فقدان آموزشهاي کافي در زمينه روشهاي کشاورزي پايدار، مانع از بهبود مديريت منابع در اين استان شده است.
استان اروميه
ويژگيهاي اکولوژيک و اقليمي
استان اروميه با مساحت 37,437 کيلومترمربع، در حوضه آبريز درياچه اروميه قرار دارد و داراي اقليمي متنوع از مناطق کوهستاني سرد تا دشتهاي معتدل است.[13] ميانگين بارندگي سالانه حدود 340 ميليمتر است، اما تغييرات اقليمي، کاهش بارندگي و افزايش دما، منابع آبي اين استان را تحت فشار شديد قرار داده است.[14] درياچه اروميه، بهعنوان يکي از مهمترين اکوسيستمهاي آبي منطقه و يک سايت رامسر، به شدت تحت تأثير فعاليتهاي کشاورزي در اين حوضه قرار دارد.[15] کاهش جريانهاي ورودي به درياچه، عمدتاً به دليل توسعه کشاورزي و سدسازي، اين اکوسيستم را در معرض خطر فروپاشي قرار داده است.
ديناميک کشاورزي
سطح زير کشت محصولات زراعي آبي در استان اروميه از 265,340 هکتار در سال 1386 به 320,316 هکتار در سال 1398 افزايش يافته است (رشد 20.6 درصدي).[16] نمودار4 (روند تغييرات سطح کشت محصولات زراعي آبي، 1386-1401) اين افزايش را بهخوبي نشان ميدهد.[17] کشت محصولات استراتژيک مانند گندم و چغندر قند به ترتيب 60 و 159 درصد رشد کردهاند.[18] گندم به دليل اهميت در امنيت غذايي و چغندر قند به دليل قيمتگذاري دولتي و تقاضاي کارخانههاي قند، از محصولات اصلي اين منطقه هستند. باغات آبي، بهويژه سيب و انگور، از 89,607 هکتار در سال 1387 به 114,788 هکتار در سال 1401 افزايش يافتهاند (رشد 28 درصدي).[19] نمودار 5 (روند تغييرات سطح باغات آبي، 1387-1401) اين رشد را تأييد ميکند.[20]
نمودار٤-روند تغییرات سطح کشت محصولات زراعی آبی استان ارومیە طی سالهای زراعی ٨٧-١٣٨٦ تا ٠٢-١٤٠١
نمودار ۵- روند تغییرات سطح باغات آبی استان ارومیه از سال ١٣٨٧ تا سال ١٤٠١
انگور در اقتصاد کشاورزي اين منطقه و پتانسيل آن براي توسعه پايدار نقش مهمي دارد. انگور، به دليل نياز آبي کمتر نسبت به سيب، ميتواند گزينهاي مناسب براي جايگزيني در الگوهاي کشت باغات استان اروميه باشد[21]. سيب و انگور، به دليل بازار صادراتي قوي به کشورهاي همسايه (مانند ترکيه، عراق، و کشورهاي حوزه خليج فارس) و سودآوري بالا، به محصولات کليدي تبديل شدهاند. اين گسترش، عمدتاً در دشتهاي اروميه، مياندوآب، نقده و اشنويه رخ داده و به شدت وابسته به آبياري از منابع زيرزميني و سطحي است. با اين حال، وابستگي بيش از حد به منابع آبي محدود، پايداري اين الگوهاي کشت را به خطر انداخته است.
پيامدهاي زيستمحيطي
گسترش کشاورزي ناپايدار در استان اروميه، تأثيرات مخربي بر درياچه اروميه داشته است. سهرابي در تحليلهاي خود تأکيد کرده که هزينههاي هنگفت (30 هزار ميليارد تومان طي يک دهه) براي احياي درياچه اروميه به دليل مديريت ناکارآمد و ادامه کشاورزي ناپايدار بيثمر بوده است.[22] بر اساس مطالعات هيدرولوژيک، حدود 65 درصد از کاهش سطح آب درياچه به برداشت بيش از حد آب براي کشاورزي مرتبط است.[23] سدسازي گسترده در بالادست رودخانههاي تغذيهکننده درياچه (مانند زرينهرود، سيمينهرود، و گدارچاي) و حفر بيش از 30,000 چاه غيرمجاز در حوضه آبريز، جريان ورودي به درياچه را به شدت کاهش داده است.[24] بين سالهاي 1375 تا 1400، سطح درياچه اروميه بيش از 8 متر کاهش يافته و مساحت آن از حدود 5,000 کيلومترمربع به کمتر از 1,500 کيلومترمربع رسيده است.[25] اين کاهش، به بروز طوفانهاي نمکي منجر شده که زمينهاي کشاورزي اطراف را تخريب کرده و سلامت جوامع محلي را از طريق افزايش بيماريهاي تنفسي و آلرژيک تهديد ميکند.[26]
نمودار6 (هيدروگراف متوسط سطح آب زيرزميني) افت سالانه 50-70 سانتيمتري آبخوانها در دشتهاي اروميه، مياندوآب، و نقده را نشان ميدهد، که همراه با فرونشست زمين به ميزان 20-30 سانتيمتر در سال، پايداري زيرساختهاي کشاورزي و شهري را به خطر انداخته است.[27] توسعه باغات سيب و انگور، که بهطور متوسط 8,000-10,000 مترمکعب آب به ازاي هر هکتار در سال نياز دارند، فشار مضاعفي بر منابع آبي وارد کرده است.[28] سهرابي در تحليلهاي خود به ضرورت تغيير الگوهاي کشت براي کاهش فشار بر منابع آبي تأکيد کرده و هشدار داده که ادامه روند کنوني، درياچه اروميه را به يک بحران زيستمحيطي غيرقابلجبران تبديل خواهد کرد.[29]
نمودار ٦- هیدروگراف متوسط سطح آب زیرزمینی دراز مدت دشت ارومیە
علاوه بر اين، استفاده گسترده از کودهاي شيميايي و سموم دفع آفات در باغات و مزارع، کيفيت آبهاي سطحي و زيرزميني را کاهش داده و به آلودگي درياچه اروميه دامن زده است.[30] اين آلودگيها بر اکوسيستم درياچه و کاهش تنوع زيستي، بهويژه گونههاي پرندگان مهاجر مانند فلامينگوها تأثيرات منفي داشته است.[31] کاهش کيفيت آب، نهتنها اکوسيستم درياچه را تهديد ميکند، بلکه بر سلامت آبهاي کشاورزي و شرب در مناطق اطراف نيز تأثير منفي گذاشته است.
پيامدهاي اجتماعي و اقتصادي
افزايش کشت سيب و انگور، اگرچه درآمد کشاورزان را در کوتاهمدت بهبود بخشيده، اما وابستگي به بازارهاي خارجي و نوسانات قيمت، معيشت کشاورزان را آسيبپذير کرده است. [33] کاهش منابع آبي، رقابت بين کشاورزان را تشديد کرده و تنشهاي اجتماعي در مناطق روستايي، بهويژه در دشتهاي نقده و مياندوآب، افزايش يافته است.[34] گزارشها حاکي از درگيريهاي محلي بر سر تخصيص آب در اين مناطق است که گاهي به مناقشات جدي منجر شده است.[35]
کاهش سطح درياچه اروميه، مهاجرت اجباري جوامع محلي را به دنبال داشته، که به کاهش نيروي کار کشاورزي، تخريب بافت اجتماعي، و افزايش فقر در مناطق روستايي منجر شده است.[36] سهرابي در تحليلهاي خود به اين نکته اشاره کرده که بدون اصلاح سياستهاي کشاورزي، اين تنشها تشديد خواهند شد و اقتصاد محلي به شدت آسيب خواهد ديد.[37] همچنين، طوفانهاي نمکي ناشي از خشک شدن درياچه، زمينهاي کشاورزي را غيرقابل کشت کرده و هزينههاي اقتصادي سنگيني به کشاورزان تحميل کرده است.[38]
تحليلهاي تکميلي
براي درک بهتر تأثيرات کشاورزي بر درياچه اروميه، بررسيهاي مبتني بر دادههاي سنجش از دور نشان ميدهند که تغييرات کاربري اراضي در حوضه آبريز، بهويژه تبديل اراضي ديم به آبي، نقش مهمي در کاهش جريانهاي ورودي به درياچه داشته است.[39] مدلهاي هيدرولوژيک پيشرفته، مانند SWAT (Soil and Water Assessment Tool)، نشاندهنده ارتباط مستقيم بين افزايش سطح زير کشت آبي و کاهش حجم آب درياچه هستند.[40] اين مدلها تأييد ميکنند که توسعه کشاورزي در دشتهاي اروميه و مياندوآب، بيش از 70 درصد از جريانهاي سطحي را به خود اختصاص داده است.[41] سهرابي در تحليلهاي خود به اهميت استفاده از اين فناوريها براي پايش و مديريت منابع آبي تأکيد کرده و پيشنهاد داده که دادههاي سنجش از دور در برنامهريزي کشاورزي پايدار گنجانده شوند.42
استان کرمانشاه
ويژگيهاي اکولوژيک و اقليمي
استان کرمانشاه با مساحت 25,000 کيلومترمربع، در حوضه آبريز کرخه قرار دارد و داراي دشتهاي حاصلخيز مانند اسلامآباد غرب، ماهيدشت، و کنگاور است.[43] تنوع اقليمي، از مناطق گرم قصرشيرين تا مناطق سرد سنقر، امکان توليد محصولات متنوعي مانند گندم، ذرت، و صيفيجات را فراهم کرده است.[44] با اين حال، کاهش بارندگي در دهههاي اخير، منابع آبي اين استان را تحت فشار قرار داده است.
ديناميک کشاورزي
سطح زير کشت محصولات زراعي آبي از 168,901 هکتار در سال 1386 به 206,014 هکتار در سال 1398 افزايش يافته است.[45] نمودار 7 (روند تغييرات سطح کشت محصولات زراعي آبي استان کرمانشاه، 1386-1401) اين افزايش را نشان ميدهد.[46] کشت گندم و ذرت علوفهاي، مصرف سالانه 650 ميليون مترمکعب آب را به دنبال داشته و افت 11 متري سطح آبخوانها در دشت کرمانشاه را طي دوره 1360-1395 رقم زده است.[47] نمودار 8 (روند تغييرات سطح باغات آبي استان کرمانشاه، 1387-1401) نيز توسعه باغات آبي، بهويژه باغات پسته و گردو، را تأييد ميکند.[48] اين گسترش، عمدتاً به دليل سياستهاي حمايتي براي توليد محصولات استراتژيک و افزايش تقاضاي بازار رخ داده است.
نمودار٧- روند تغییرات سطح کشت محصولات زراعی آبی استان کرمانشاه طی سالهای زراعی ٨٧-١٣٨٦ تا ٠٢-١٤٠١
نمودار ٨- روند تغییرات سطح باغات آبی استان کرمانشاە از سال ١٣٨٧ تا سال ١٤٠١
پيامدهاي زيستمحيطي و اجتماعي
حفر چاههاي غيرمجاز و انتقال آب بينحوزهاي، تنشهاي اجتماعي و مناقشات بيناستاني را تشديد کرده است.[49] کاهش حجم مخزن آبخوان به ميزان 276 ميليون مترمکعب، نشانهاي از تخريب بلندمدت اکوسيستمهاي منطقه است.[50] هيدروگرافهاي آب زيرزميني در دشت کرمانشاه، افت مداوم سطح آب را نشان ميدهند. فرونشست زمين در برخي مناطق، بهويژه دشت ماهيدشت، به تخريب زيرساختهاي کشاورزي و کاهش حاصلخيزي خاک منجر شده است.[51] از منظر اجتماعي، کاهش دسترسي به آب، رقابت بين کشاورزان را افزايش داده و در برخي موارد به مناقشات محلي منجر شده است.[52]
نمودار ٩- هیدروگراف متوسط سطح آب زیرزمینی دراز مدت دشت کرمانشاە
تحليلهاي تکميلي
بررسيهاي مبتني بر دادههاي آماري نشان ميدهند که افزايش کشت محصولات آببر در دشتهاي کرمانشاه، بهويژه گندم و ذرت، به کاهش کيفيت خاک و افزايش شوري در برخي مناطق منجر شده است.[53] اين پديده، حاصلخيزي خاک را کاهش داده و هزينههاي کشاورزي را افزايش داده است. همچنين، فقدان برنامههاي آموزشي مؤثر براي ترويج روشهاي کشاورزي پايدار، مانع از بهبود مديريت منابع در اين استان شده است.[54]
استان ايلام
ويژگيهاي اکولوژيک و اقليمي
ايلام با مساحت 19,045 کيلومترمربع، داراي اقليمي متنوع است؛ مناطق شمالي با بارندگي 639 ميليمتر و مناطق جنوبي با 200 ميليمتر.[55] رودخانههاي متعدد، پتانسيل بالايي براي کشاورزي ايجاد کردهاند، اما کيفيت پايين آب برخي رودخانهها به دليل عبور از سازندهاي تبخيري، محدوديتهايي به وجود آورده است.[56]
ديناميک کشاورزي
سطح زير کشت محصولات زراعي آبي از 63,493 هکتار در سال 1386 به 98,585 هکتار در سال 1398 افزايش يافته است.[57] نمودار 10 (روند تغييرات سطح کشت محصولات زراعي آبي استان ايلام، 1386-1401) اين رشد را نشان ميدهد.[58] کاهش سطح باغات آبي از 6,200 هکتار در سال 1396 به 4,493 هکتار در سال 1401، نشاندهنده محدوديت منابع آبي و کاهش سرمايهگذاري در اين بخش است.[59] نمودار 11 (روند تغييرات سطح باغات آبي استان ايلام، 1387-1401) اين کاهش را تأييد ميکند.[60]
نمودار١٠- روند تغییرات سطح کشت محصولات زراعی آبی استان ایلام طی سالهای زراعی ٨٧-١٣٨٦ تا ٠٢-١٤٠١
نمودار١١- روند تغییرات سطح باغات آبی استان ایلام از سال ١٣٨٧ تا سال ١٤٠١
پيامدهاي زيستمحيطي
دشت مهران با افت سالانه 70 سانتيمتري آبخوانها و فرونشست زمين به ميزان 23 سانتيمتر در سال، نمونهاي از پيامدهاي کشاورزي ناپايدار است.[61] نمودار 12 (هيدروگراف متوسط سطح آب زيرزميني استان ايلام) اين افت را بهصورت بصري نشان ميدهد. فرونشست زمين، بهويژه در دشتهاي مهران و دهلران، به تخريب زيرساختهاي کشاورزي و کاهش حاصلخيزي خاک منجر شده است.[62]
نمودار١٢- هیدروگراف متوسط سطح آب زیر زمینی استان ایلام
پيامدهاي اجتماعي و اقتصادي
کاهش منابع آبي، رقابت بين کشاورزان را تشديد کرده و در برخي مناطق به تنشهاي اجتماعي منجر شده است.[63] همچنين، کاهش سرمايهگذاري در بخش باغداري، به دليل محدوديتهاي آبي، اشتغال محلي را کاهش داده و مهاجرت به شهرهاي بزرگ را افزايش داده است.[64]
تحليلهاي تکميلي
بررسيهاي مبتني بر دادههاي آماري نشان ميدهند که کيفيت پايين آب در برخي مناطق ايلام، به کاهش بازده محصولات کشاورزي و افزايش هزينههاي تصفيه آب منجر شده است.[65] فقدان زيرساختهاي کافي براي مديريت آبهاي سطحي، مانند سدهاي ذخيرهاي کارآمد، يکي از موانع اصلي توسعه پايدار کشاورزي در اين استان است.[66]
عوامل کليدي ناپايداري کشاورزي در کوردستان
مديريت غيربهينه منابع هيدرولوژيک
کاهش اختصاص آب به بخش کشاورزي و همزمان استفاده از فناوريهاي آبياري کارآمد ميتوانند بهرهوري آب را تا 50 درصد افزايش دهند.[68] سهرابي به ضرورت جايگزيني روشهاي سنتي کشاورزي با فناوريهاي نوين از جمله گلخانههاي هوشمند و عمودي تأکيد کرده است.[69]
سياستهاي ناکارآمد کشاورزي
سياستهاي يارانهمحور براي محصولات آببر، مانند گندم و چغندر قند، بدون توجه به محدوديتهاي اکولوژيک، توسعه ناپايدار کشاورزي را تشديد کرده است.[70] در استان اروميه، توسعه باغات سيب و انگور بدون برنامهريزي هيدرولوژيک، نمونهاي از اين سياستها است.[71]
تأثيرات تغييرات اقليمي
کاهش بارندگي و افزايش دما در کوردستان و ايران، منابع آبي را تحت فشار قرار داده است. گزارش IPCC پيشبيني ميکند که خاورميانه تا سال 2050 با کاهش 20-30 درصدي بارندگي مواجه خواهد شد.[72] سهرابي هشدار داده که تغييرات اقليمي، اثرات مخرب کشاورزي ناپايدار را تشديد ميکند.[73]
کمبود ظرفيتسازي و آموزش
فقدان برنامههاي آموزشي مؤثر براي ترويج روشهاي کشاورزي پايدار، مانع اصلي در بهبود مديريت منابع است.[74] ضرورت آموزش کشاورزان در زمينه روشهاي کمآببر اجتناب ناپذير است.[75]
فقدان نظارت و پايش اکولوژيک
عدم وجود سامانههاي پايش مستمر براي منابع آب و خاک، در کوردستان امکان مديريت مؤثر منابع را محدود کرده است.[76]
ضعف در هماهنگي بيننهادي
عدم هماهنگي بين نهادهاي مسئول، مانند وزارت جهاد کشاورزي و وزارت نيرو، مانع از اجراي سياستهاي مؤثر براي مديريت منابع آبي شده است.[77] اين مشکل در حوضه درياچه اروميه، جايي که تخصيص آب بين بخشهاي مختلف بهصورت ناکارآمد انجام ميشود، بهويژه برجسته است.[78]
راهبردهاي پيشنهادي براي توسعه پايدار کشاورزي
بازطراحي الگوهاي کشت
انتقال به کشت محصولات کمآبرميتواند فشار بر منابع آبي را کاهش دهد. در استان اروميه، جايگزيني بخشي از باغات سيب با انگور ديم يا گياهان کمآب، بهعنوان يک راهکار کليدي توصيه ميشود.[79] سهرابي نيز بر ضرورت اين تغيير براي احياي درياچه اروميه تأکيد کرده است.[80]
ارتقاي فناوريهاي آبياري
کاهش آب قابل استحصال در بخش کشاورزي و سپس گسترش سيستمهاي آبياري کارآمد، مانند آبياري قطرهاي و باراني، در دشتهاي بحراني مانند قروه، مهران، اروميه، و مياندوآب، ميتواند بهرهوري آب را بهطور قابلتوجهي افزايش دهد. [81]
مديريت يکپارچه منابع آب
اجراي چارچوب مديريت يکپارچه منابع آب (IWRM) ميتواند تخصيص عادلانه آب بين بخشهاي کشاورزي، صنعت، و شرب را تضمين کند. اين رويکرد در حوضه درياچه اروميه براي احياي جريانهاي ورودي حياتي است.[82] نمودارهاي هيدروگراف ميتوانند به شناسايي نقاط بحراني براي تخصيص آب کمک کنند.
تقويت ظرفيتسازي و آموزش
برنامههاي آموزشي هدفمند براي کشاورزان، با تمرکز بر مديريت پايدار منابع و فناوريهاي نوين، بايد در اولويت قرار گيرند. در استان اروميه، آموزش در مورد روشهاي کمآببر براي باغات سيب و انگور ميتواند تأثيرات مثبتي بر درياچه اروميه داشته باشد.[83]
پايش و نظارت اکولوژيک
ايجاد سامانههاي پايش مستمر براي منابع آب و خاک، همراه با اجراي قوانين سختگيرانه براي جلوگيري از برداشت غيرمجاز آب، بهويژه در استانهاي سنندج و اروميه، ضروري است. نمودارهاي هيدروگراف ميتوانند بهعنوان ابزار پايش براي شناسايي روندهاي بحراني استفاده شوند.[84]
احياي اکوسيستمهاي تخريبشده
در استان اروميه، برنامههاي احياي درياچه اروميه، مانند بازسازي جريانهاي ورودي و کاهش برداشت آب کشاورزي، بايد با اولويت اجرا شوند. همکاري بينالمللي و استفاده از فناوريهاي سنجش از دور ميتوانند اين فرآيند را تقويت کنند.[85] سهرابي پيشنهاد داده که برنامههاي احيا بايد با تغيير الگوهاي کشت و کاهش مصرف آب کشاورزي همراه شوند.[86]
تقويت هماهنگي بيننهادي
ايجاد کميتههاي مشترک بين نهادهاي مسئول، مانند وزارت جهاد کشاورزي، وزارت نيرو، و سازمان حفاظت محيطزيست، براي هماهنگي سياستهاي مديريت منابع آبي ضروري است.[87] اين هماهنگي ميتواند تخصيص عادلانه آب و اجراي پروژههاي پايداري را تسهيل کند.
توسعه بازارهاي پايدار براي محصولات کشاورزي
ايجاد بازارهاي پايدار براي محصولات کمآب، مانند انگور و زعفران، ميتواند انگيزهاي براي کشاورزان جهت تغيير الگوهاي کشت فراهم کند. در استان اروميه، تقويت جشنوارههاي محلي مانند جشنواره انگور ميتواند به توسعه اين بازارها کمک کند.[88]
نتيجهگيري
يافتههاي اين پژوهش نشان ميدهند که کشاورزي در کوردستان – ايران، شامل استانهاي سنندج، اروميه، کرمانشاه، و ايلام، با وجود پتانسيلهاي اکولوژيک برجسته، به دليل بهرهبرداري ناپايدار از منابع طبيعي، با چالشهاي جدي مواجه است. تحليل دادههاي آماري، مدلهاي هيدرولوژيک، و نمودارهاي بصري شواهد روشني از تخليه آبخوانها، فرونشست زمين، و تخريب اکوسيستمهاي شکننده، بهويژه درياچه اروميه، ارائه ميدهند. در استان اروميه، توسعه کشت محصولات آببر، مانند سيب و چغندر قند، به کاهش بيش از 8 متري سطح آب درياچه اروميه طي دوره 1375-1400 منجر شده است، که با افت سالانه 50-70 سانتيمتري آبخوانها و فرونشست زمين همراه بوده است. اين پيامدها، همراه با تنشهاي اجتماعي ناشي از رقابت بر سر منابع آبي و مهاجرت اجباري جوامع محلي، پايداري بلندمدت کشاورزي و معيشت ساکنان منطقه را به خطر انداخته است.عامل کليدي ناپايداري شامل مديريت غيربهينه منابع هيدرولوژيک، سياستهاي ناکارآمد کشاورزي، تأثيرات تغييرات اقليمي، کمبود ظرفيتسازي، ضعف نظارت اکولوژيک، و عدم هماهنگي بيننهادي هستند.
براي دستيابي به توسعه پايدار کشاورزي در کوردستان، اجراي راهبردهاي پيشنهادي، شامل بازطراحي الگوهاي کشت به سمت محصولات کمآب بر ارتقاي فناوريهاي آبياري کارآمد، پيادهسازي مديريت يکپارچه منابع آب (IWRM)، تقويت ظرفيتسازي، و ايجاد سامانههاي پايش اکولوژيک، ضروري است. اين راهکارها، همراه با تقويت هماهنگي بيننهادي و تنوعبخشي به اقتصاد کشاورزي، ميتوانند فشار بر منابع طبيعي را کاهش دهند و پايداري اکوسيستمها و معيشت جوامع محلي را تضمين کنند. موفقيت اين راهبردها مستلزم همکاري هماهنگ بين سياستگذاران، محققان، و ذينفعان محلي، و همچنين بهرهگيري از فناوريهاي نوين، مانند سنجش از دور و مدلسازي هيدرولوژيک، براي پايش و مديريت منابع است. بدون اقدام فوري و جامع، تداوم روندهاي کنوني به تخريب غيرقابلجبران منابع طبيعي و تشديد بحرانهاي زيستمحيطي و اجتماعي در کوردستان منجر خواهد شد.
با اجراي راهبردهاي پيشنهادي، از جمله بازطراحي الگوهاي کشت، ارتقاي فناوريهاي آبياري، و مديريت يکپارچه منابع آب، ميتوان به توسعه پايدار کشاورزي در اين منطقه دست يافت. اين امر نيازمند همکاري هماهنگ بين سياستگذاران، محققان، و جوامع محلي است تا پايداري اکوسيستمها و معيشت کشاورزان در کردستان ايران تضمين شود.
يادداشتها
[1]: FAO, The State of Food and Agriculture 2020: Overcoming Water Challenges in Agriculture (Rome: Food and Agriculture Organization, 2020).
[2]: Sandra Postel, Pillar of Sand: Can the Irrigation Miracle Last? (New York: W.W. Norton & Company, 1999).
[3]: Mansour Sohrabi, “Urmia Lake Water Level Decline and Unsustainable Agriculture,” interview by Radio Farda, September 20, 2021, https://www.radiofarda.com/a/31469130.html.
[4]: FAO, The State of Food and Agriculture 2020.
[5] : وزارت نيرو، گزارش مديريت منابع آب ايران (تهران: وزارت نيرو، 1400).
[6]: سازمان هواشناسي کشور، گزارش سالانه آب و هواشناسي ايران (تهران: سازمان هواشناسي، 1401). [7]: رضا هاشمي، “تحليل پايداري کشاورزي در استان سنندج،” نشريه توسعه پايدار، 1401.
[8]: مهدي کاظمي، “بررسي بحران منابع آب در سنندج،” فصلنامه اقتصاد منابع طبيعي ايران، 1402.
[9]: هاشمي، “تحليل پايداري کشاورزي.”
[10]: کاظمي، “بررسي بحران منابع آب.”
[11]: کاظمي، “بررسي بحران منابع آب.”
[12]: کيوان عزيزي و همکاران، “بررسي تعارضات اجتماعي ناشي از انتقال آب،” مطالعات توسعه منطقهاي، 1402.
[13]: سازمان هواشناسي، گزارش سالانه آب و هواشناسي.
[14]: احمد جعفري، “بحران آب و توسعه پايدار در غرب ايران،” فصلنامه محيط زيست ايران، 1398.
[15]: Elmira Hassanzadeh et al., “The Impact of Agriculture on the Shrinkage of Urmia Lake,” Journal of Hydrology 427 (2012): 62–74.
[16]: وزارت جهاد کشاورزي، آمارنامه کشاورزي ايران (تهران: وزارت جهاد کشاورزي، 1401).
[17]: سعيد ملکي، “ارزيابي اثرات کشاورزي ناپايدار بر منابع آب،” مجله علوم کشاورزي پايدار، 1400. [18]: وزارت جهاد کشاورزي، آمارنامه کشاورزي ايران.
[19]: حميد فتحي و همکاران، “مديريت منابع آب و چالش کشاورزي پايدار،” فصلنامه مديريت کشاورزي پايدار، 1401.
[20]: وزارت جهاد کشاورزي، آمارنامه کشاورزي ايران.
[21]: Mansour Sohrabi, “The Fourth National Grape Festival in Urmia,” Radio Zamaneh, September 15, 2016, https://www.radiozamaneh.com/304614.
[22]: Mansour Sohrabi, “30 Trillion Tomans Spent in a Decade Failed to Revive Urmia Lake,” interview by Radio Farda, May 31, 2023, https://www.radiofarda.com/a/32437408.html.
[23]: Hassanzadeh et al., “The Impact of Agriculture.”
[24]: ملکي، “ارزيابي اثرات کشاورزي ناپايدار.”
[25]: فتحي و همکاران، “مديريت منابع آب.”
[26]: ملکي، “ارزيابي اثرات کشاورزي ناپايدار.”
[27]: Mansour Sohrabi, “Water Supply Crisis in Iran,” interview by Radio Farda, https://www.radiofarda.com/a/iran-water-crisis/32437408.html.
[28]: ملکي، “ارزيابي اثرات کشاورزي ناپايدار.”
[29]: Sohrabi, “30 Trillion Tomans.”
[30]: فتحي و همکاران، “مديريت منابع آب.”
[31]: Sohrabi, “Water Supply Crisis.”
[32]: فتحي و همکاران، “مديريت منابع آب.”
[33]: Sohrabi, “The Fourth National Grape Festival.”
[34]: عزيزي و همکاران، “بررسي تعارضات اجتماعي.”
[35]: ملکي، “ارزيابي اثرات کشاورزي ناپايدار.”
[36]: ملکي، “ارزيابي اثرات کشاورزي ناپايدار.”
[37]: Sohrabi, “Urmia Lake Water Level Decline.”
[38]: فتحي و همکاران، “مديريت منابع آب.”
[39]: ملکي، “ارزيابي اثرات کشاورزي ناپايدار.”
[40]: Hassanzadeh et al., “The Impact of Agriculture.” [ ۶۲-۷۴.
[41]: ملکي، “ارزيابي اثرات کشاورزي ناپايدار.”
[42]: Sohrabi, “Water Supply Crisis.”
[43]: وزارت نيرو، گزارش مديريت منابع آب ايران.
[44]: سازمان هواشناسي، گزارش سالانه آب و هواشناسي.
[45]: وزارت جهاد کشاورزي، آمارنامه کشاورزي ايران.
[46]: نرگس رضوي، “مديريت مصرف آب در کشاورزي کرمانشاه،” نشريه سياستگذاري منابع آب، 1401. [47]: علي حيدري، “تحليل تغييرات سطح زيرکشت استان کرمانشاه،” نشريه تحقيقات منابع طبيعي، 1399. [48]: رضوي، “مديريت مصرف آب.”
[49]: عزيزي و همکاران، “بررسي تعارضات اجتماعي.”
[50]: حيدري، “تحليل تغييرات سطح زيرکشت.”
[51]: رضوي، “مديريت مصرف آب.”
[52]: عزيزي و همکاران، “بررسي تعارضات اجتماعي.”
[53]: حيدري، “تحليل تغييرات سطح زيرکشت.”
[54]: ملکي، “ارزيابي اثرات کشاورزي ناپايدار.”
[55]: سازمان هواشناسي، گزارش سالانه آب و هواشناسي.
[56]: پروين صادقي، “کيفيت منابع آب سطحي ايلام،” نشريه آب و خاک ايران، 1397.
[57]: جهاد کشاورزي ايلام، بيانيه خبري در مورد کشاورزي استان ايلام (ايلام: جهاد کشاورزي، 1401). [58]: مصطفي مرادي، “پايش تغييرات سطح آب زيرزميني در دشت مهران،” فصلنامه ژئومورفولوژي ايران، 1400.
[59]: مرادي، “پايش تغييرات سطح آب زيرزميني.”
[60]: مرادي، “پايش تغييرات سطح آب زيرزميني.”
[61]: مرادي، “پايش تغييرات سطح آب زيرزميني.”
[62]: صادقي، “کيفيت منابع آب سطحي.”
[63]: عزيزي و همکاران، “بررسي تعارضات اجتماعي.”
[64]: مرادي، “پايش تغييرات سطح آب زيرزميني.”
[65]: صادقي، “کيفيت منابع آب سطحي.”
[66]: مرادي، “پايش تغييرات سطح آب زيرزميني.”
[67]: Tony Allan, The Middle East Water Question: Hydropolitics and the Global Economy (London: I.B. Tauris, 2001).
[68]: Postel, Pillar of Sand.
[69]: Sohrabi, “Water Supply Crisis.”
[70]: جعفري، “بحران آب و توسعه پايدار.”
[71]: ملکي، “ارزيابي اثرات کشاورزي ناپايدار.”
[72]: IPCC, Sixth Assessment Report: Climate Change 2021 (Geneva: Intergovernmental Panel on Climate Change, 2021).
[73]: Sohrabi, “30 Trillion Tomans.”
[74]: ملکي، “ارزيابي اثرات کشاورزي ناپايدار.”
[75]: Sohrabi, “Urmia Lake Water Level Decline.”
[76]: کاظمي، “بررسي بحران منابع آب.”
[77]: جعفري، “بحران آب و توسعه پايدار.”
[78]: ملکي، “ارزيابي اثرات کشاورزي ناپايدار.”
[79]: FAO, The State of Food and Agriculture 2020.
[80]: Sohrabi, “Urmia Lake Water Level Decline.”
[81]: Postel, Pillar of Sand.
[82]: Allan, The Middle East Water Question.
[83]: ملکي، “ارزيابي اثرات کشاورزي ناپايدار.”
[84]: کاظمي، “بررسي بحران منابع آب.”
[85]: Hassanzadeh et al., “The Impact of Agriculture.”
[86]: Sohrabi, “30 Trillion Tomans.”
[87]: جعفري، “بحران آب و توسعه پايدار.”
کتابشناسي
Allan, Tony. The Middle East Water Question: Hydropolitics and the Global Economy. London: I.B. Tauris, 2001.
FAO. The State of Food and Agriculture 2020: Overcoming Water Challenges in Agriculture. Rome: Food and Agriculture Organization, 2020.
Hassanzadeh, Elmira, Mohammad Zarghami, and Yousef Hassanzadeh. “The Impact of Agriculture on the Shrinkage of Urmia Lake.” Journal of Hydrology 427 (2012): 62–74.
IPCC. Sixth Assessment Report: Climate Change 2021. Geneva: Intergovernmental Panel on Climate Change, 2021.
Postel, Sandra. Pillar of Sand: Can the Irrigation Miracle Last? New York: W.W. Norton & Company, 1999.
Sohrabi, Mansour. “The Fourth National Grape Festival in Urmia.” Radio Zamaneh, September 15, 2016. https://www.radiozamaneh.com/304614.
Sohrabi, Mansour. “Urmia Lake Water Level Decline and Unsustainable Agriculture.” Interview by Radio Farda, September 20, 2021. https://www.radiofarda.com/a/31469130.html.
Sohrabi, Mansour. “30 Trillion Tomans Spent in a Decade Failed to Revive Urmia Lake.” Interview by Radio Farda, May 31, 2023. https://www.radiofarda.com/a/32437408.html.
Sohrabi, Mansour. “Water Supply Crisis in Iran.” Interview by Radio Farda. https://www.radiofarda.com/a/iran-water-crisis/32437408.html.
Tilman, David, Christian Balzer, Jason Hill, and Belinda L. Befort. “Global Food Demand and the Sustainable Intensification of Agriculture.” Proceedings of the National Academy of Sciences 108, no. 50 (2011): 20260–20264.
بايزيدي، مطلّب و مهري کاکي”تغييرات حجم ذخيره و بهره برداري از آبخوان هاي دشت هاي شرق استان کردستان. “اکوهيدرولوژي، 1400.
جعفري، احمد. “بحران آب و توسعه پايدار در غرب ايران.” فصلنامه محيط زيست ايران، 1398.
جهاد کشاورزي ايلام. بيانيه خبري در مورد کشاورزي استان ايلام. ايلام: جهاد کشاورزي، 1401.
حيدري، علي. “تحليل تغييرات سطح زيرکشت استان کرمانشاه.” نشريه تحقيقات منابع طبيعي، 1399.
رضوي، نرگس. “مديريت مصرف آب در کشاورزي کرمانشاه.” نشريه سياستگذاري منابع آب، 1401.
سازمان هواشناسي کشور. گزارش سالانه آب و هواشناسي ايران. تهران: سازمان هواشناسي، 1401.
صادقي، پروين. “کيفيت منابع آب سطحي ايلام.” نشريه آب و خاک ايران، 1397.
عزيزي، کيوان، و همکاران. “بررسي تعارضات اجتماعي ناشي از انتقال آب.” مطالعات توسعه منطقهاي، 1402.
فتحي، حميد، و همکاران. “مديريت منابع آب و چالش کشاورزي پايدار.” فصلنامه مديريت کشاورزي پايدار، 1401.
کاظمي، مهدي. “بررسي بحران منابع آب در سنندج.” فصلنامه اقتصاد منابع طبيعي ايران، 1402.
مرادي، مصطفي. “پايش تغييرات سطح آب زيرزميني در دشت مهران.” فصلنامه ژئومورفولوژي ايران، 1400.
ملکي، سعيد. “ارزيابي اثرات کشاورزي ناپايدار بر منابع آب.” مجله علوم کشاورزي پايدار، 1400.
هاشمي، رضا. “تحليل پايداري کشاورزي در استان سنندج.” نشريه توسعه پايدار، 1401.
وزارت جهاد کشاورزي. آمارنامه کشاورزي ايران. تهران: وزارت جهاد کشاورزي، 1401.
وزارت نيرو. گزارش مديريت منابع آب ايران. تهران: وزارت نيرو، 1400.
*دکتراي تخصصي در اگرو اکولوژي
دکتر منصور سهرابي در سال 1388 موفق به اخذ دکتراي تخصصي در رشتهي اگرو اکولوژي از دانشگاه علوم و تحقيقات تهران شد. پيش از آن، در سال 1379 مدرک کارشناسي ارشد خود را در رشته مهندسي کشاورزي از دانشگاه تربيت مدرس دريافت کرد. ايشان از سال 1379 تا 1391 به تدريس دروس مرتبط با بومشناسي در دانشگاه آزاد اسلامي مشغول بوده و راهنمايي بيش از 12 پاياننامه کارشناسي ارشد را بر عهده داشته است. او در اين دوره نقش مؤثري در توسعه علمي حوزههاي محيطزيست ايفا کرده است.
در سال 2016، دکتر سهرابي در يک پروژه تحقيقاتي در دانشگاه کيل آلمان شرکت کرد و تجربهاي ارزشمند در زمينه تحقيقات اگرو اکولوژيک در سطح بينالمللي به دست آورد. همچنين، ايشان مقالات علمي و پژوهشي متعددي را در نشريات مختلف منتشر کردهاند. زمينههاي اصلي تحقيقاتي وي شامل بومشناسي، علوم محيطزيست و اگرو اکولوژي است. از سال 2018 تاکنون، وي به عنوان روزنامهنگار محيطزيستي نيز فعاليت داشته و با رسانههاي مختلف همکاري ميکند تا آگاهي عمومي نسبت به مسائل زيستمحيطي و پايداري را افزايش دهد.
در حال حاضر، دکتر سهرابي در يک شرکت توليد محصولات ارگانيک مشغول به فعاليت است و دانش خود را در زمينه کشاورزي پايدار و حفاظت از محيطزيست بهکار ميگيرد.
