بیروڕا

بە شێوەی ئانلاین لە لایەن ناوەندی لێکۆڵینەوەی کوردستان-تیشک لە بلاگی ژیانەوە بڵاو کراوەتەوە: ٤ی سەرماوەز ٢٧٢٥ی کوردی

بەیان، ڕۆژیندا (٢٠٢٥): پرسی ئازاردانی منداڵان لە کوردستان و ئێراندا. بلاگی ژیانەوە؛ ناوەندی لێکۆڵینەوەی کوردستان – تیشک.

پرسی ئازاردانی منداڵان لە کوردستان و ئێراندا

پێشەکی
جاڕنامەی گەردوونیی مافەکانی منداڵان کە لە ٢٠ی نۆڤەمبەری ساڵی ١٩٨٩ی زایینیدا لەلایەن ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکانەوە پەسەند کرا، بریتییە لە کۆمەڵێک ماددە کە لە درێژەی ئەم وتارەدا ئاماژە بە چەند ماددەیەکیان دەکەین.

منداڵ کێیە؟

وەکوو لە ماددەی یەکەمی جاڕنامەی مافەکانی منداڵاندا هاتووە، منداڵ ئەو مرۆڤەیە کە تەمەنی لە ١٨ ساڵ تێ نەپەڕیبێت. منداڵان لە هەر شوێنێکی جیهاندا بن هەر منداڵن و بەبێ جیاوازی هەموویان هەمان مافیان هەیە؛ مافی ژیان، چاودێری و پاراستنیان هەیە، مافی خوێندن بە زمانی دایک، چارەسەرکردن، یاریکردن و دابینکردنی پێداویستییەکانی گەشەکردن و پێشکەوتنیان هەیە.

منداڵی بە شێوەیەکی گشتی وەک هەستیارترین قۆناغی تەمەنی مرۆڤ دەناسرێت. پاراستن و دابینکردنی خۆشەویستی، چاودێری، خوێندن و ژینگەیەکی تەندروست، بەشدارییەکی سەرەکییان لە پەروەردە و گەشەی دروست و هاوبەشی منداڵدا هەیە. لە لایەنی دیکەوە، ئازاردانی منداڵان – بە شێوەی جەستەیی، دەروونی، کۆمەڵایەتی یان هەر جۆرێکی دیکە – کاریگەرییەکی درێژخایەنی لەسەر گەشەی منداڵ و داهاتووی مرۆڤایەتی هەیە.

لە جوگرافیای سیاسیی ئێران، هەرچەند چەند یاسا و ڕێسایەک بۆ پاراستنی مافی منداڵ هەیە، بەڵام هێشتا بۆشایییەک و دۆخێکی ناخۆش و نالەبار لەبارەی متمانە بە سەلامەتی و ئارامیی منداڵان دەبینرێت. هەر بەپێی ڕاپۆرت و توێژینەوەکانی ئاسایشی نێودەوڵەتی و ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ، ئازاردانی منداڵان لە ئێران بەربڵاوە و بە شێوەیەکی نهێنی یان ئاشکرا ، بەتایبەتی لە ماڵ، قوتابخانە، یان شوێنەکانی خوێندنی بنەڕەتی ڕوو دەدات.

ئەم توێژینەوەیە هەوڵێکە بۆ:

• تا ڕادەیەک ئاشکراکردنی ڕێژە و شێوەی ئازاردانی منداڵان لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان و ئێران.
• دیاریکردنی هۆکارە سەرەکییەکان و ناوچەکان.
• پێشکەشکردنی ڕێنوێنی بۆ چارەسەر و پێشگیری.

هیوادارین ئەم پڕۆژەیە بتوانێت زانست و هاوپەیوەندی لەبارەی داهاتووی منداڵانی کوردستان زیاد بکات و لە بەرنامەیەکی نیشتمانیدا بێت بۆ نیشاندانی پێویستی بە چاودێری، فێرکردن و چارەسەریی بنەڕەتی. هیوادارم ئەم توێژینەوەیە بتوانێت بە شێوەیەکی بەرچاو بەرەو چاکسازی و ئارامیی ژیانی منداڵانی کوردستان کاریگەر بێت.

بۆچوونی شارەزایان

شارەزایانی بواری کۆمەڵناسی، پەروەردە و مافی مرۆڤ بەگشتی باوەڕیان وایە کە ئازاردانی منداڵ یەکێکە لە کاریگەرترین هۆکارەکانی تێکچوونی تەندروستیی دەروونی و جەستەیی منداڵەکان و بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ کاریگەریی لەسەر گەشەکردنی تاکی مرۆڤ و پەیوەندیی کۆمەڵایەتییان لە داهاتوودا لێ دەکەوێتەوە. بەپێی وتەی یەکێک لە شارەزایانی بواری فێرکاری و پەروەردەی منداڵان: ”کاتی منداڵی بنەمای گەشەی تەواوەتیی مرۆڤە. هەر لەو کاتەشدا ئەگەر بنەماکان بەتوندی بشکێنرێن و ببێتە هۆی ئازاردان و بێڕێزیکردن، نەک تەنیا ئاکامی ئەو کارە دەبێتە هۆی ئەوەی ئازارێکی درێژخایەن لەسەر جەستە و دەروونی تاک هەبێت، بەڵکوو کۆمەڵگەکەش بەگشتی زیان دەبینێت”.

لە ڕاپۆرت و توێژینەوەکانی یوونیسێف و ڕێکخراوی مافی منداڵان، بە ڕادەیەک مەترسی ئەزموون کراوە کە نیشان دەدات ئەو کەسانەی لە تەمەنی منداڵییەوە ئازاریان بینیوە، زۆر جار خۆیان دەبن بە کەسی ئازاردەری تر، یان تووشی کێشەی دەروونی و گۆشەگیرییەکی کۆمەڵایەتی دەبن. لە ڕووی شارەزایانەوە، پێویستە هەماهەنگییەکی هاوبەش و بەهێز لەنێوان دەسەڵاتە فەرمییەکان، مامۆستایان، خێزان و دامەزراوە یاسایییەکاندا هەبێت بۆ پاراستنی مافی منداڵان و دامەزراندنی سیستەمێکی چاکسازی بۆ پێشگیری و چارەسەری ئازاردان.

جۆرەکانی ئازاردانی منداڵان

• ئازاردانی جەستەیی: کوشتن، لێدان، سووتاندن، یان هەر شتێک کە زیانی فیزیکی بە منداڵ بگەیەنێت.
• ئازاردانی دەروونی: شەرمەزارکردن، قسەی ناخۆش، هەڕەشەکردن یان شکاندنی دەروونی.
• دەستدرێژیکردن: هەر جۆرە دەستکارییەکی جەستەی منداڵ و دەستدرێژیی سێکسی.
• وازهێنان و سەرپەرشتی نەکردن: بێبەشکردن لە خواردن، پۆشاک، تەندروستی و خوێندنی منداڵ.

دۆخی ئێران و کوردستان

لە زۆر شوێنی ئێران و کوردستان، ئازاردانی منداڵان بە شێوەیەکی نهێنی و ئاشکرانەکراو هەیە، بەتایبەتی لەنێو خێزانەکاندا.
هۆکارەکانی ئەو کارەساتە بریتین لە:

١: هەژاری و کێشەی ئابووری

هەژاری یەکێکە لە هۆکارە سەرەکییەکانی ئازاردانی منداڵ. منداڵانێکی زۆر لە کوردستان و ئێراندا بەهۆی نەبوونی دارایی، دابین نەکردنی خواردن و بەرپرسیارێتی، دەبنە قوربانیی کارکردن.

٢: نەبوونی یاساکانی پاراستنی منداڵ

نەبوونی یاسایەکی تایبەت بۆ ئەو منداڵانەی کە دەبنە قوربانیی تاوان؛ هیچ پشتیوانییەکی دەروونی، چارەسەریی نەخۆشیی دەروونی یان ئاسانکارییەکی کۆمەڵایەتییان پێ نادرێت. ئەمە دەتوانێت تووشی ئازاری درێژخایەنیان بکات.

٣: ناهاوسەنگیی یاسا و ڕەفتار

لە کوردستان و ئێران، تاکوو ئێستا هیچ یاسایەکی گشتی و فەرمی بۆ پاراستنی منداڵ بە شێوەی تایبەتی پەسەند نەکراوە. زۆر جار تاوانی ئازاردانی منداڵ لەلایەن یاساوە بە شێوەیەکی گونجاو و جیاکراوە نییە، بەتایبەتی ئەوەی کە ئەندامانی خێزان (دایک، باوک و …) کە تاوانەکە دەکەن، زۆر جار لە سزاوەرگرتن ڕزگار دەبن.

٤: ناهۆشیاری و نەبوونی زانیاریی تایبەت بە مافی منداڵان

زۆربەی دایکان و باوکان، وەکوو ڕاهێنەران و فێركاران، زانیارییەکی باشیان لەسەر مافی منداڵان نییە. ئەمەش وای کردووە ئەم جۆرە ڕەفتارە زۆر جار وەک تاوان سەیر نەکرێت و زیانەکان بێ زانیاری ئەنجام بدرێن.

٥: کولتوورەکانی کۆمەڵگە کە لەوانەیە داواکاریی بەرز لە منداڵ بکەن بەبێ پشتیوانی

لە ئێران و لە کوردستانیشدا، بەتایبەتی لەنێو خێزانە نەریتییەکان، تێگەیشتن و ڕەفتارەکانی توندوتیژیی دژ بە منداڵ بە ئاسایی دانراون. بیانووی وەک “لێی گەڕێ، هەموومان وا منداڵ بووین”، یان “لەژێر سەرپەرشتیی خێزاندایە” وا دەکات هەر ڕووداوێک بێنرخیی یاسایی و مانای تاوانی بۆ دروست نەکرێت.

ڕێژە و ئامارەکان

ڕاپۆرتە فەرمییەکان

بەپێی ڕاپۆرتی (عصر ایران)، ساڵانە نزیکەی ١,٦٥٠ تاوانی دەستدرێژیی سێکسی لە تاران تۆمار دەکرێت. بەڵام، ئەم ڕێژەیە تەنیا تاوانە ڕاپۆرتکراوەکان دەگرێتەوە، بەپێی هەڵسەنگاندنەکان، زیاتر لە ٨٠٪ی ئەم تاوانانە ڕاپۆرت ناکرێن.

کەسە تاوانبارەکان و دۆخی کۆمەڵایەتی

بەپێی ڕاپۆرتی (عصر ایران)، ٩٠٪ی ئازاردانی ڕەگەزی لەلایەن ئەندامانی خێزان، هاوڕێیەکان و کەسانی ناسراو ئەنجام دەدرێت. تەنیا ١٠٪ی ئەم تاوانانە لەلایەن کەسانی نەناسراوەوە ئەنجام دەدرێت.

تەمەنی قوربانییەکان

بەپێی هەڵسەنگاندنەکان، تەمەنی قوربانییانی تاوانی ڕەگەزی لە ئێران لە ٧ تا ٢٨ ساڵە.

ئازاردانی منداڵان لە شوێنە فێرکارییەکان

بەپێی ڕاپۆرتی (خبر آنلاین)، لە ساڵی ١٣٩٥ی هەتاوییەوە، چەند ڕووداوی ئازاردان بە شێوەی دەستدرێژیی سێکسی لە قوتابخانەکان تۆمار کراون.

شاری بۆکان وەک نموونەی کوردستان

ڕێژەی ئەو ئازاردانەی لە شاری بۆکان لە ماوەی یەک ساڵی ڕابردوودا تۆمار کراوە:

• دەستدرێژیکردنە سەر منداڵان: ٥٦ حاڵەت
• توندوتیژیی خێزانی: ١١ حاڵەت
• ناکۆکیی خێزانی: ٨١ حاڵەت
• هەوڵی خۆکوشتن: ٤٠٥ کەس
• خۆکوشتن: ٢٣ کەس

کاریگەریی ڕاوێژکاریی كۆمەڵایەتی لەسەر ئازاردانی منداڵان لە كۆمەڵگەدا

ئازاردانی منداڵان یەکێکە لە کێشە گەورە و تاوانە كۆمەڵایەتییەکان کە لەنێو ئەو كۆمەڵگایانەی دەبێت پاراستنی منداڵان بەرزترین پێگەی هەبێت، ڕوو دەدات. ئازاردانی منداڵان هەر وەک باسمان کرد دەتوانرێت بە جۆرەکانی جەستەیی، قسە، ڕەگەزی یان پەروەردەیی بڵاو ببێتەوە و بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ لەسەر گەشەی مێشکی، ئەزموونی و كۆمەڵایەتیی منداڵ، کاریگەرییەکی خراپی دەبێت.

لەو ناوچەیەدا، ڕاوێژکارانی كۆمەڵایەتی کە کاریان لەگەڵ خێزان، خوێندنگە، نەخۆشخانە و دامەزراوە كۆمەڵایەتییەکانە، ڕۆڵێکی زۆر گرنگیان هەیە لە کەمکردنەوەی ئازاردانی منداڵان. ڕاوێژکاریی كۆمەڵایەتی بە شێوەی فێرکردن و ڕوونکردنەوە، ئاگادارکردنەوەی دایک و باوک، ڕاگەیاندن و پشتگیریی مەعنەوی، دەتوانێت چەندین کاریگەریی بنەڕەتیی هەبێت لە کەمکردنەوەی ئەم کێشەیەدا.

کاریگەرییە سەرەکییەکان:

١: کەمکردنەوەی ڕوودانی ئازار: بە ئاگادارکردنەوەی خێزان و مامۆستایان لەسەر مافی منداڵان و تاوانی ئازاردان، دەکرێت ئاستی ئەم تاوانانە کەمتر ببێتەوە.

٢: بەهێزکردنی پەیوەندیی نێوان منداڵ و خێزان: ڕاوێژکار دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ چاکسازیی پەیوەندییەکان و ڕەفتارە نادروستەکان.

٣: فەرمیکردن و ڕاپۆرتکردن: بە ڕێنوێنیی ڕاوێژکاران، دایک و باوک و خوێندکاران دەزانن چۆن تاوانی ئازار ڕاپۆرت بکه‌ن.

٤: کارکردن لەگەڵ تاوانبار و تووشبوو: ڕاوێژکاران بەفەرمی کار دەکەن لەگەڵ ئەو کەسانەی ئازار دەدەن و ئەوانەی تاوانبار دەبن.

٥: زیادکردنی ئاگاداریی كۆمەڵایەتی: بەرزکردنەوەی ئاگاداریی گشتی لەسەر گرنگیی پاراستنی منداڵان.

دەرەنجام
لەم توێژینەوەیەدا، بە شێوەیەکی فەرهەنگی و كۆمەڵایەتی باسمان لە بابەتی کاریگەریی ڕاوێژکاریی كۆمەڵایەتی لەسەر ئازاردانی منداڵان کرد. ئەنجامەکان پێشان دەدەن کە ڕاوێژکاریی كۆمەڵایەتی دەتوانێت کاریگەرییەکی گرنگی لە کەمکردنەوەی ئازاردانی جەستەیی، مێشکی، ڕەگەزی و پەروەردەیی هەبێت؛ بەتایبەتی لە ڕێگەی فێرکردن و ئاگادارکردنی دایک و باوک و کەسانی پەیوەندیداری بواری پەروەردە، بەرزکردنەوەی ئاستی ئاگاداریی كۆمەڵگە و پشتگیریکردن لە منداڵان و خێزانەکان. هەروەها پیشان دەدات کە دامەزراندنی سیستەمی پشتگیریی ڕاوێژکاریی پێشکەوتوو، لەنێو خوێندنگە، خێزان و دامەزراوە كۆمەڵایەتییەکان، دەتوانێت کاریگەرییەکی بەرچاوی لە کەمکردنەوەی ئازاردانی منداڵان هەبێت.

پێشنیار:
١- پێویستە لە پلاندانانی پەروەردە و سیاسەتی كۆمەڵایەتی، جێگەی تایبەتی بۆ ڕاوێژکاریی كۆمەڵایەتی هەبێت و لەم بوارەدا بە شێوەیەکی فەرمی و یاسایی پشتیوانی بکرێت.

٢- بڵاوکردنەوەی توێژینەوە و بابەتی پەروەردەیی بۆ پێشگیری لە ئازاردانی منداڵان لە ژورنالە زانستییە باوەڕپێکراوەکاندا.

سەرچاوەکان

ئینگلیزی

• “Effective Components of School-Based Prevention Programs for Child Abuse: A Meta-Analytic Review”
• ئەم توێژینەوەیە باس لە کاریگەریی پڕۆگرامەکانی پێشگیری لە خوێندنگە دەکات و تیشک دەخاتە سەر بەرهەمداریی ئەو پڕۆگرامانە لە کەمکردنەوەی ئازاردانی منداڵان.
• “School-Based Education Programs for the Prevention of Child Sexual Abuse: A Cochrane Systematic Review and Meta-Analysis”
• ئەم توێژینەوەیە بە شێوەیەکی سیستەماتیک و میتائانالیز، کاریگەریی پڕۆگرامەکانی فێرکاری لە خوێندنگە بۆ پێشگیری لە توندوتیژیی سێکسیی منداڵان تاقی کردووەتەوە.

فارسی
٣- “پیشگیری از سوءاستفاده جنسی کودکان در مددکاری اجتماعی”.

ئەم توێژینەوەیە لەلایەن (Anna Rudakova) نووسراوە کە لە زانکۆی (ISCTE) لە لیسبۆنە.