بیروڕا

بە شێوەی ئانلاین لە لایەن ناوەندی لێکۆڵینەوەی کوردستان-تیشک لە بلاگی ژیانەوە بڵاو کراوەتەوە: ١٤ی سەرماوەزی ٢٧٢٥ی کوردی

باوەڕ، ئەشکان(٢٠٢٥): زمان و نەتەوە. بلاگی ژیانەوە؛ ناوەندی لێکۆڵینەوەی کوردستان – تیشک.

زمان و نەتەوە

زمان و نەتەوە لە زانستە کۆمەڵایەتییەکان و زمانەوانیدا دوو چەمکی بنەڕەتین  کە لە پێکهێنانی شوناسی تاکەکەسی و بەکۆمەڵدا ڕۆڵی یەکتر دەگێڕن. زمان تەنیا ئامرازی پەیوەندیکردن نییە، بەڵکوو هەڵگری کولتوور، مێژوو و ئایدۆلۆژیای نەتەوەیەکە. نەتەوەیەک کە زمانێکی هاوبەش یان لانیکەم زمانێکی ناوەندیی نەبێت، لەوانەیە تووشی هەڵوەشاندنەوەی کولتووری و لاوازبوونی یەکگرتوویی ببێت.

 ئەم دوو چەمکە هێندە بەیەکەوە گرێ دراون کە پێدەچێت جیاکردنەوەیان ئەستەم بێت. زمان کەرەستەی سەرەتاییی کولتوور و بیرکردنەوە دابین دەکات و میللەتیش سەکۆیەکە بۆ گەشەکردن و فراوانبوونی زمان و میراتەکەی. تێگەیشتنێکی قووڵتر لەم پەیوەندییە، پێویستی بە لێکۆڵینەوە لە ڕەهەندە جیاوازەکان هەیە: لە لایەنە فەلسەفی و تیۆرییەکانەوە تا دەگاتە ئەرکە پراکتیکییەکانی زمان لە پێکهاتەی نەتەوەدا، سیاسەتەکانی ناسیۆنالیزمی زمان، ئاستەنگی نەتەوە فرەزمانەکان، کاریگەریی کۆچبەری لەسەر زمان و شوناس و ڕۆڵی زمان لە بزووتنەوە سەربەخۆییەکاندا.

ئەم نووسینە گەڕانێکی هەمەلایەنە لەم بوارانەدا ئەنجام دەدات و هەوڵ دەدات بە خستنەڕووی ڕوانگەی جۆراوجۆر و نموونەکان، وێنەیەکی ڕوون لە پەیوەندیی ئاڵۆزی نێوان زمان و نەتەوە بکێشێت.

ڕوانگە سەرەکییەکان

پەیوەندیی زمان و نەتەوە هەمیشە جێگەی سەرنجی فەیلەسوف، کۆمەڵناس، زمانناس و تیۆریستە سیاسییەکان بووە. هەندێک لە بۆچوونە دیارەکان بریتین لە:

هێراکلیتۆس و ڤیتگنشتاین: سنووری زمان سنووری بیرکردنەوەن

ئەم وتە بەناوبانگە کە دەگەڕێتەوە بۆ فەیلەسووفی کۆنی یۆنانی هێراکلیتۆس و دواتر لەلایەن فەیلەسووفی نەمسایی لودڤیگ ڤیتگنشتاینەوە فراوان و قووڵتر کرایەوە، ڕەنگدانەوەی ڕۆڵی بنەڕەتیی زمانە لە داڕشتنی بیرکردنەوە و تێگەیشتنمان لە جیهاندا. بە واتایەکی تر، زمان تەنها ئامرازێک نییە بۆ دەربڕینی بیروڕاکان، بەڵکوو دروستیان دەکات و سنوورداریان دەکات؛ هەروەها سنوورە زمانەوانییەکان سنووری ناسکردن دیاری دەکەن. بۆ نەتەوەیەک، زمانی هاوبەش چوارچێوەیەکە بۆ بیرکردنەوەی هاوبەش و تێگەیشتنێکی هاوبەش لە ڕاستی، دروستکردنی چەمک و بەها بەکۆمەڵەکان. ئەگەر کۆمەڵێک کەس، زمانێکی جیاواز یان سنوورداریان هەبێت، ئەوا توانای تێگەیشتنێکی قووڵ و هاوبەشیان لە چەمکە ئاڵۆزە کۆمەڵایەتی، مێژوویی و کولتوورییەکان نابێت. زمان ئامرازی سەرەکیی گواستنەوەی میراتی فیکری و فەلسەفیی نەتەوەیەکە و دەوڵەمەندیی زمانەوانیش سەلمێنەری قووڵایی و فراوانیی بیری نەتەوەییە.

بینێدکت ئەندەرسۆن: نەتەوە “کۆمەڵگەیەکی خەیاڵییە” کە زمانی دایکی نەتەوەکە پێکەوە گرێیان دەداتەوە

بینێدکت ئەندەرسۆن لە کتێبە کاریگەرەکەیدا بە ناوی «کۆمەڵگە خەیاڵکراوەکان»ـ باس لەوە دەکات کە نەتەوەکان کۆمەڵگەیەکی دەستکردن کە ئەندامەکانیان ئەگەر هەرگیز یەکتریش نەناسن، هەستێکی قووڵی هاودەنگی و سەربەخۆییی هاوبەشیان هەیە. زمانی نەتەوەیی بە یەکێک لە ئامرازە هەرە گرنگەکان بۆ دروستکردنی ئەم “خەیاڵە” و بۆ یەکخستنی ئەندامانی میللەت دەبینێت. پێش داهێنانی چاپ و بڵاوبوونەوەی زمانە نەتەوەییە نووسراوەکان، پەیوەندییەکان و کولتوورەکان زۆر خۆجێیی و پارچەپارچە بوون. هاتنی چاپ و بڵاوکردنەوەی دەقەکان بە زمانی ڕەسەن، بووە هۆی ئەوەی هۆشیارییەکی هاوبەش و تێگەیشتنێکی یەکگرتوو لە مێژوو، ئەدەب و ناسنامە دروست بکرێت. زمانی نەتەوەیی بە دروستکردنی فەزای هاوبەش بۆ پەیوەندیکردن و دابینکردنی دەستڕاگەیشتن بە یەک دەق، ڕێگەی بە تاکەکان دا خۆیان وەک بەشێک لە کۆیەکی گەورەتر ببینن و تێگەیشتنێکی هاوبەش لە ڕابردوو و داهاتوویان بدۆزنەوە.

هابرماس: زمانی هاوبەش سەکۆیەکە بۆ پێکهێنانی گۆڕەپانی گشتی و وتووێژی مەدەنی

یورگن هابرماس، کۆمەڵناس و فەیلەسوفی ئەڵمانی، جەخت لەسەر ڕۆڵی زمان لە دروستکردنی “گۆڕەپانی گشتی” دەکاتەوە. گۆڕەپانی گشتی فەزایەکە کە هاووڵاتییان بە ئازادی باس و مشتومڕ لەسەر پرسە گشتییەکان دەکەن و بەم شێوەیەش شەرعیەتی دەسەڵات و سیاسەت لە قاڵب دەدەن. زمانێکی هاوبەش مەرجێکی پێویستە بۆ ئەم دیالۆگە مەدەنییە. بەبێ زمانێک کە هەموو یان زۆرینەی ئەندامانی کۆمەڵگە بتوانن لێی تێبگەن و بەکاری بهێنن، پێکهێنانی گۆڕەپانی گشتیی گشتگیر و ئەگەری بەشداریی یەکسانی هاووڵاتیان لە پرۆسەکانی دیموکراسیدا زۆر قورس دەبێت. زمانی نەتەوەیی، بە دابینکردنی پلاتفۆرمی زمانەوانیی هاوبەش، ئاڵوگۆڕی بیروڕا و پێکهێنانی بیروڕای گشتی و دواجار بەهێزکردنی یەکگرتووییی کۆمەڵایەتی و سیاسی لە نەتەوەیەکدا ئامادە دەکات.

ئەرکەکانی زمان لە بنیاتنانی نەتەوەدا

زمان ڕۆڵێکی گرنگ و فرەلایەن لە پرۆسەی بنیاتنانی نەتەوە و پاراستنی یەکگرتوویی نیشتمانیدا دەگێڕێت. ئەم ئەرکانە دەتوانرێت لە چەند خاڵێکی سەرەکیدا کورت بکرێتەوە.

ئامرازی یەکخستنەوە

گرنگترین ئەرکی زمان لە چوارچێوەی نەتەوەسازیدا، دروستکردنی یەکڕیزی و یەکگرتنە. کاتێک ئەندامانی نەتەوەیەک زمانێکی هاوبەش بەکاردەهێنن، لێکتێگەیشتنیان لە یەکتر زیاتر دەبێت. ئەم زمانە هاوبەشە دیواری دووریی نێوان گرووپە کۆمەڵایەتی، ناوچەیی یان چینایەتییە جیاوازەکان دەشکێنێت و هەستی سەربەیەکبوون بەهێز دەکات. هاوبەشیکردن لە زماندا سەکۆیەک بۆ هاوبەشکردنی بەهاکان، بیروباوەڕەکان، ئایدۆلۆژیاکان و تەنانەت شێوازەکانی بیرکردنەوەش دەڕەخسێنێت. ئەم هاوزمانییە بنەمای شوناسێکی کولتووریی هاوبەش و تێگەیشتنێکی قووڵترە لە “ئێمە” بەرامبەر بە “ئەوانی دیکە”. زمانێکی هاوبەش نەک هەر وشە و وشەسازی دەگەیەنێت، بەڵکو هەست و ئەزموونە ژیاوەکانی هاوبەشی هەڵگرتووە، بەمەش پەیوەندیی قووڵتر لە نێوان مرۆڤەکاندا دروست دەکات.

یادەوەریی بەکۆمەڵ

زمان کلیلی کردنەوەی یادەوەریی بەکۆمەڵی نەتەوەیەکە. گواستنەوەی ئەفسانە، داستان، گێڕانەوەی مێژوویی، شیعر، گۆرانی و دەقی ئەدەبی لە نەوەیەکەوە بۆ نەوەیەکی تر لە ڕێگەی زمانەوە ڕوودەدات. ئەم میراتە زمانییە ئەزموون، سەرکەوتن، شکست، قارەمانی و کارەساتی مێژووییی نەتەوەیەک تۆمار دەکات و دەیانگوازێتەوە بۆ نەوەکانی دواتر. زمان گەرەنتیی مانەوەی ئەم یادەوەرییە کولتوورییە دەکات و ڕێگە نادات شوناسی مێژووییی نەتەوەیەک بە تێپەڕبوونی کات کاڵ ببێتەوە. شاکارە ئەدەبییەکان و دەقی مێژوویی و تەنانەت پەند و چیرۆکە فۆلکلۆرییەکان هەموویان بەشێکن لە یادەوەریی بەکۆمەڵ کە زمان بە زیندوویی دەیانهێڵێتەوە و وەک ناسنامەیەکی کولتووری نەتەوەیەک مامەڵە دەکات.

سیستەمی پەروەردە و میدیا

مۆدێرنترین و بەهێزترین ئامرازەکانی دامەزراندن و فراوانکردنی زمانی نەتەوەیەک، بریتین لە سیستەمی پەروەردە و میدیای گشتی. قوتابخانە و زانکۆ و ناوەندە پەروەردەییەکان، زمانی فەرمی وەک زمانی فێرکردن، فێربوون و پەیوەندیگرتن بەکاردەهێنن. ئەمەش دەبێتە هۆی ستانداردکردنی زمان و فراوانکردنی وشەسازی و بەرزکردنەوەی توانای زمان لەسەر ئاستی نیشتمانی. میدیای گشتی، وەک ڕادیۆ، تەلەفزیۆن، ڕۆژنامە، گۆڤار و لەم دواییانەشدا ئینتەرنێت و تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان، ڕۆڵێکی بەرچاو لە بڵاوکردنەوەی زمانی نەتەوەیی دەگێڕن. بە بەرهەمهێنانی ناوەڕۆک بە زمانی نەتەوەیی، شێوازی زمانیی دروست دەناسێنن و یارمەتیی پاراستنی زیندوویی و تازەکردنەوەی زمان دەدەن. ئەم دوو دامەزراوەیە بە تایبەتی لە پرۆسەی بنیاتنانی نەتەوەی مۆدێرن، ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕن لە دروستکردنی کولتوورێکی زمانەوانیی هاوبەش و ئاسمیلەکردنی زماندا.

مەترسیی لابردنی زمانە کەمینەکان و دەرئەنجامە کولتوورییەکان

کاتێک حکوومەتەکان بە توندی سیاسەتەکانی ناسیۆنالیزمی زمانەوانی پەیڕەو دەکەن، زمانە کەمینەکان کە پشتیوانیی فەرمی یان تەنانەت بەربەستی یاسایییان نییە، مەترسییەکی جددیی لەناوچوونیان لەسەرە. ئەمە تەنیا بە مانای لەدەستدانی ئامرازێکی پەیوەندی نییە، بەڵکو بە مانای لەناوبردنی کلیلەکانی تێگەیشتن لە کولتوور، مێژوو، ئەدەب، شێوازی بیرکردنەوە و جیهانبینیی گرووپێکی مرۆیییە. کاتێک زمانێک نامێنێت، بەشێک لە هەمەجۆری و دەوڵەمەندیی کولتووری بۆ هەمیشە لەدەست دەچێت.

دەرئەنجامەکانی ئەم نەهێشتنە دەتوانێت ببێتە هۆی لەدەستدانی زانیارییە نەریتییەکان، داڕمانی پێکهاتە کۆمەڵایەتییەکان لەسەر بنەمای ئەو زمانە و هەستی نامۆبوون و ڕەتکردنەوە لە نێو قسەکەرانی ئەو زمانەدا. ئەمەش دەتوانێت ببێتە هۆی دروستبوونی ناکۆکی یان تەنانەت چڕبوونەوەی گرژییە نەتەوەیی و سیاسییەکان.

نموونە

تورکیا و سەرکوتکردنی زمانی کوردی: دوای دامەزراندنی کۆماری تورکیا، سیاسەتەکانی ناسیۆنالیزمی زمانەوانی بە شێوەیەکی زۆر بەسەر زمانی کوردیدا جێبەجێ کران. حکوومەتی تورکیا کوردی وەک هەڕەشەیەک بۆ سەر یەکێتیی نەتەوەیی ناوبرد و بەکارهێنانی لە کۆمەڵگە گشتی و پەروەردەیی و میدیاییەکان بە توندی سنووردار یان قەدەغە کرد.